3/1/15

EL ALCALDE DE ZALAMEA. Calderón de la Barca.





El alcalde de Zalamea

Pedro Calderón de la Barca


PERSONAJES
 

EL REY FELIPE II.
DON LOPE DE FIGUEROA.
DON ÁLVARO DE ATAIDE,   capitán.
UN SARGENTO.
REBOLLEDO,   soldado.
LA CHISPA.
PEDRO CRESPO,   labrador viejo.
JUAN,   hijo de Pedro Crespo.
ISABEL,   hija de Pedro Crespo.
INÉS,   prima de Isabel.
DON MENDO,   hidalgo.
NUÑO,   criado.
UN ESCRIBANO.
SOLDADOS.
LABRADORES.






Jornada I


Cuadro único

Salen REBOLLEDO, la CHISPA y soldados.

REBOLLEDO
¡Cuerpo de Cristo con quien
desta suerte hace marchar
de un lugar a otro lugar
sin dar un refresco!
TODOS
Amén.
REBOLLEDO
¿Somos gitanos aquí 5
para andar desta manera?
¿Una arrollada bandera
nos ha de llevar tras sí,
con una caja...
SOLDADO 1.º
¿Ya empiezas?
REBOLLEDO
...que este rato que calló, 10
nos hizo merced de no
rompernos estas cabezas?
SOLDADO 2.º
No muestres deso pesar,
si ha de olvidarse, imagino,
el cansancio del camino 15
a la entrada del lugar.
REBOLLEDO
¿A qué entrada, si voy muerto?
Y aunque llegue vivo allá,
sabe mi Dios si será
para alojar; pues es cierto 20
llegar luego al comisario
los alcaldes a decir
que si es que se pueden ir,
que darán lo necesario;
responderles, lo primero, 25
que es imposible, que viene
la gente muerta; y si tiene
el Concejo algún dinero,
decir: «Señores soldados:
orden hay que no paremos; 30
luego al instante marchemos».
Y nosotros, muy menguados,
a obedecer al instante
orden que es, en caso tal,
para él orden monacal, 35
y para mí mendicante.
Pues ¡voto a Dios! que si llego
esta tarde a Zalamea,
y pasar de allí desea
por diligencia o por ruego, 40
que ha de ser sin mí la ida;
pues no, con desembarazo,
será el primer tornillazo
que habré yo dado en mi vida.
SOLDADO 1.º
Tampoco será el primero 45
que haya la vida costado
a un miserable soldado;
y más hoy, si considero
que es el cabo desta gente
don Lope de Figueroa, 50
que, si tiene tanta loa
de animoso y de valiente,
la tiene también de ser
el hombre más desalmado,
jurador y renegado 55
del mundo, y que sabe hacer
justicia del más amigo,
sin fulminar el proceso.
REBOLLEDO
¿Ven vustedes todo eso?
Pues yo haré lo que yo digo. 60
SOLDADO 2.º
¿De eso un soldado blasona?
REBOLLEDO
Por mí muy poco me inquieta;
sino por esa pobreta,
que viene tras la persona.
CHISPA
Seor Rebolledo, por mí 65
vuecé no se aflija, no;
que bien se sabe que yo
barbada el alma nací,
y ese temor me deshonra;
pues no vengo yo a servir 70
menos que para sufrir
trabajos con mucha honra;
que para estarme, en rigor,
regalada, no dejara
en mi vida, cosa es clara, 75
la casa del regidor,
donde todo sobra, pues
al mes mil regalos vienen;
que hay regidores que tienen
menos regla con el mes. 80
Y pues a venir aquí,
a marchar y perecer
con Rebolledo, sin ser
postema, me resolví,
por mí ¿en qué duda o repara? 85
REBOLLEDO
¡Viven los cielos, que eres
corona de las mujeres!
SOLDADO 2.º
Aquesa es verdad bien clara.
¡Viva la Chispa!
REBOLLEDO
¡Reviva!
Y más si, por divertir 90
esta fatiga de ir
cuesta abajo y cuesta arriba,
con su voz el aire inquieta
una jácara o una canción.
CHISPA
Responda a esa petición 95
citada la castañeta.
REBOLLEDO
Y yo ayudaré también.
Sentencien los camaradas
todas las partes citadas.
SOLDADO 1.º
¡Vive Dios, que han dicho bien! 100

(Cantan REBOLLEDO y la CHISPA.)

CHISPA
   Yo soy tiri, tiri, taina
flor de la jacarandaina.
REBOLLEDO
Yo soy tiri, tiri, tina,
flor de la jacarandina.
CHISPA
Vaya a la guerra el alférez, 105
y embárquese el capitán.
REBOLLEDO
Mate moros quien quisiere,
que a mí no me han hecho mal.
CHISPA
Vaya y venga la tabla al horno,
y a mí no me falte pan. 110
REBOLLEDO
Huéspeda, máteme una gallina;
que el carnero me hace mal.
SOLDADO 1.º
Aguarda; que ya me pesa
(que íbamos entretenidos
en nuestros mismos oídos), 115
caballeros, de ver esa
torre, pues es necesario
que donde paremos sea.
REBOLLEDO
Es aquélla Zalamea?
CHISPA
Dígalo su campanario. 120
No sienta tanto vusté,
que cese el cántico ya;
mil ocasiones habrá
en que lograrle, porque
esto me divierte tanto, 125
que como de otras no ignoran
que a cada cosica lloran,
yo a cada cosica canto,
y oirá ucé jácaras ciento.
REBOLLEDO
Hagamos alto aquí, pues 130
justo, hasta que venga, es,
con la orden el Sargento,
por si hemos de entrar marchando
o en tropas.
SOLDADO 1.º
Él solo es quien
llega ahora; mas también 135
el Capitán esperando
está.

(Salen el CAPITÁN y el SARGENTO.)

CAPITÁN
Señores soldados,
albricias puedo pedir;
de aquí no hemos de salir,
y hemos de estar alojados 140
hasta que don Lope venga
con la gente que quedó
en Llerena; que hoy llegó
orden de que se prevenga
toda, y no salga de aquí 145
a Guadalupe hasta que
junto todo el tercio esté,
y él vendrá luego; y así,
del cansancio bien podrán
descansar algunos días. 150
REBOLLEDO
Albricias pedir podías.
TODOS
¡Vítor nuestro Capitán!
CAPITÁN
Ya está hecho el alojamiento;
el comisario irá dando
boletas, como llegando 155
fueren.
CHISPA
Hoy saber intento
por qué dijo, voto a tal,
aquella jacarandina:
«Huéspeda, máteme una gallina;
que el carnero me hace mal». 160

(Vanse todos y quedan el CAPITÁN y el SARGENTO.)

CAPITÁN
Señor Sargento, ¿ha guardado
las boletas para mí,
que me tocan?
SARGENTO
Señor, sí.
CAPITÁN
¿Y dónde estoy alojado?
SARGENTO
En la casa de un villano 165
que el hombre más rico es
del lugar, de quien después
he oído que es el más vano
hombre del mundo, y que tiene
más pompa y más presunción 170
que un infante de León.
CAPITÁN
¡Bien a un villano conviene,
rico, aquesa vanidad!
SARGENTO
Dicen que ésta es la mejor
casa del lugar, señor; 175
y si va a decir verdad,
yo la escogí para ti,
no tanto por que lo sea
como porque en Zalamea
no hay tan bella mujer...
CAPITÁN
Di.   180
SARGENTO
...como una hija suya.
CAPITÁN
Pues
por muy hermosa y muy vana,
¿será más que una villana
con malas manos y pies?
SARGENTO
¿Que haya en el mundo quien diga 185
eso?
CAPITÁN
¿Pues no, mentecato?
SARGENTO
¿Hay más bien gastado rato
(a quien amor no le obliga,
sino ociosidad no más)
que el de una villana, y ver 190
que no acierta a responder
a propósito jamás?
CAPITÁN
Cosa es que en toda mi vida,
ni aun de paso me agradó;
porque en no mirando yo 195
aseada y bien prendida
una mujer, me parece
que no es mujer para mí.
SARGENTO
Pues para mí, señor, sí,
cualquiera que se me ofrece. 200
Vamos allá; que por Dios,
que me pienso entretener
con ella.
CAPITÁN
¿Quieres saber
cuál dice bien de los dos?
El que una belleza adora, 205
dijo, viendo a la que amó:
«Aquélla es mi dama», y no:
«Aquélla es mi labradora».
Luego si dama se llama
la que se ama, claro es ya 210
que en una villana está
vendido el nombre de dama.
Mas ¿qué ruido es ése?
SARGENTO
Un hombre,
que de un flaco rocinante
a la vuelta desa esquina 215
se apeó, y en rostro y talle
parece aquel don Quijote,
de quien Miguel de Cervantes
escribió las aventuras.
CAPITÁN
¡Qué figura tan notable! 220
SARGENTO
Vamos, señor; que ya es hora.
CAPITÁN
Lléveme el Sargento antes
a la posada la ropa,
y vuelva luego a avisarme.

(Vanse y salen DON MENDO, hidalgo de figura, y NUÑO.)

D. MENDO
¿Cómo va el rucio?
NUÑO
Rodado,
225
pues no puede menearse.
D. MENDO
¿Dijiste al lacayo, di,
que un rato le pasease?
NUÑO
¡Qué lindo pienso!
D. MENDO
No hay cosa
que tanto a un bruto descanse. 230
NUÑO
Aténgome a la cebada.
D. MENDO
¿Y que a los galgos no aten,
dijiste?
NUÑO
Ellos se holgarán;
mas no el carnicero.
D. MENDO
Baste;
y pues han dado las tres, 235
cálzome palillo y guantes.
NUÑO
¿Si te prenden el palillo
por palillo falso?
D. MENDO
Si alguien,
que no he comido un faisán,
dentro de sí imaginare, 240
que allá dentro de sí miente,
aquí y en cualquiera parte
le sustentaré.
NUÑO
¿Mejor
no sería sustentarme
a mí, que al otro? Que en fin, 245
te sirvo.
D. MENDO
¡Qué necedades!
En efeto, ¿que han entrado
soldados aquesta tarde
en el pueblo?
NUÑO
Sí, señor.
D. MENDO
Lástima da el villanaje 250
con los huéspedes que espera.
NUÑO
Más lástima da y más grande
con los que no espera...
D. MENDO
¿Quién?
NUÑO
La hidalguez; y no te espante;
que si no alojan, señor, 255
en cas de hidalgos a nadie,
¿por qué piensas que es?
D. MENDO
¿Por qué?
NUÑO
Porque no se mueran de hambre.
D. MENDO
En buen descanso esté el alma
de mi buen señor y padre, 260
pues en fin me dejó una
ejecutoria tan grande,
pintada de oro y azul,
exención de mi linaje.
NUÑO
Tomáramos que dejara 265
un poco del oro aparte.
D. MENDO
Aunque si reparo en ello,
y si va a decir verdades,
no tengo que agradecerle
de que hidalgo me engendrase, 270
porque yo no me dejara
engendrar, aunque él porfiase,
si no fuera de un hidalgo,
en el vientre de mi madre.
NUÑO
Fuera de saber difícil. 275
D. MENDO
No fuera sino muy fácil.
NUÑO
¿Cómo, señor?
D. MENDO
Tú, en efeto,
filosofía no sabes,
y así ignoras los principios.
NUÑO
Sí, mi señor, y aun los antes 280
y postres, desde que como
contigo; y es, que al instante,
mesa divina es tu mesa,
sin medios, postres, ni antes.
D. MENDO
Yo no digo esos principios. 285
Has de saber que el que nace,
sustancia es del alimento
que antes comieron sus padres.
NUÑO
¿Luego tus padres comieron?
Esa maña no heredaste. 290
D. MENDO
Eso después se convierte
en su propia carne y sangre;
luego si hubiera comido
el mío cebolla, al instante
me hubiera dado el olor, 295
y hubiera dicho yo: «Tate,
que no me está bien hacerme
de excremento semejante».
NUÑO
Ahora digo que es verdad...
D. MENDO
¿Qué?
NUÑO
...que adelgaza la hambre
300
los ingenios.
D. MENDO
Majadero,
¿téngola yo?
NUÑO
No te enfades;
que si no la tienes, puedes
tenerla, pues de la tarde
son ya las tres, y no hay greda 305
que mejor las manchas saque,
que tu saliva y la mía.
D. MENDO
Pues ésa, ¿es causa bastante
para tener hambre yo?
Tengan hambre los gañanes; 310
que no somos todos unos;
que a un hidalgo no le hace
falta el comer.
NUÑO
¡Oh, quién fuera
hidalgo!
D. MENDO
Y más no me hables
desto, pues ya de Isabel 315
vamos entrando en la calle.
NUÑO
¿Por qué, si de Isabel eres
tan firme y rendido amante,
a su padre no la pides?
Pues con eso tú y su padre 320
remediaréis de una vez
entrambas necesidades;
tú comerás, y él hará
hidalgos sus nietos.
D. MENDO
No hables
más, Nuño, calla. ¿Dineros 325
tanto habían de postrarme,
que a un hombre llano por fuerza
había de admitir?
NUÑO
Pues antes
pensé que ser hombre llano,
para suegro, era importante; 330
pues de otros dicen que son
tropezones en que caen
los yernos. Y si no has
de casarte, ¿por qué haces
tantos extremos de amor? 335
D. MENDO
¿Pues no hay, sin que yo me case,
Huelgas en Burgos, adonde
llevarla, cuando me enfade?
Mira si acaso la ves.
NUÑO
Temo, si acierta a mirarme 340
Pedro Crespo...
D. MENDO
¿Qué ha de hacerte,
siendo mi criado, nadie?
Haz lo que manda tu amo.
NUÑO
Sí haré, aunque no he de sentarme
con él a la mesa.
D. MENDO
Es propio
345
de los que sirven, refranes.
NUÑO
Albricias, que con su prima
Inés, a la reja sale.
D. MENDO
Di que por el bello Oriente,
coronado de diamantes, 350
hoy, repitiéndose el sol,
amanece por la tarde.

(Salen a la ventana ISABEL e INÉS, labradoras.)

INÉS
Asómate a esa ventana,
prima, así el cielo te guarde;
verás los soldados que entran 355
en el lugar.
ISABEL
No me mandes
que a la ventana me ponga,
estando este hombre en la calle,
Inés, pues ya cuánto el verle
en ella me ofende sabes. 360
INÉS
En notable tema ha dado
de servirte y festejarte.
ISABEL
No soy más dichosa yo.
INÉS
A mi parecer, mal haces
de hacer sentimiento desto. 365
ISABEL
Pues ¿qué había de hacer?
INÉS
Donaire.
ISABEL
¿Donaire de los disgustos?
D. MENDO
Hasta aqueste mismo instante,
jurara yo, a fe de hidalgo
(que es juramento inviolable), 370
que no había amanecido;
mas ¿qué mucho que lo extrañe,
hasta que a vuestras auroras
segundo día les sale?
ISABEL
Ya os he dicho muchas veces, 375
señor Mendo, cuán en balde
gastáis finezas de amor,
locos extremos de amante
haciendo todos los días
en mi casa y en mi calle. 380
D. MENDO
Si las mujeres hermosas
supieran cuánto las hace
más hermosas el enojo,
el rigor, desdén y ultraje,
en su vida gastarían 385
más afeite que enojarse.
Hermosa estáis, por mi vida.
Decid, decid más pesares.
ISABEL
Cuando no baste el decirlos,
don Mendo, el hacerlos baste 390
de aquesta manera. Inés,
éntrate acá dentro, y dale
con la ventana en los ojos.
 (Vase.) 
INÉS
Señor caballero andante,
que de aventurero entráis 395
siempre en lides semejantes,
porque de mantenedor
no es para vos tan fácil,
amor os provea.
 (Vase.)  
D. MENDO
Inés...
Las hermosas se salen 400
con cuanto ellas quieren, Nuño.
NUÑO
¡Oh qué desairados nacen
todos los pobres!

(Sale PEDRO CRESPO, labrador.)

CRESPO
 (Aparte.) 
¡Que nunca
entre y salga yo en mi calle,
que no vea a este hidalgote 405
pasearse en ella muy grave!
NUÑO
 (Aparte a su amo.) 
Pedro Crespo viene aquí.
D. MENDO
Vamos por estotra parte,
que es villano malicioso.

(Sale JUAN, hijo de CRESPO.)

JUAN
 (Aparte.) 
¡Que siempre que venga, halle 410
este fantasma en mi puerta,
calzado de frente y guantes!
NUÑO
 (Aparte a su amo.) 
Pero acá viene su hijo.
D. MENDO
No te turbes ni embaraces.
CRESPO
 (Aparte.) 
Mas Juanico viene aquí. 415
JUAN
 (Aparte.) 
Pero aquí viene mi padre.
D. MENDO
  (Aparte a NUÑO.) 
Disimula. -Pedro Crespo,
Dios os guarde.
CRESPO
Dios os guarde.

(Vanse D. MENDO y NUÑO.)

CRESPO
 (Aparte.) 
Él ha dado en porfiar,
y alguna vez he de darle 420
de manera que le duela.
JUAN
 (Aparte.) 
(Algún día he de enojarme.)
¿De adónde bueno, señor?
CRESPO
De las eras; que esta tarde
salí a mirar la labranza, 425
y están las parvas notables
de manojos y montones,
que parecen al mirarse
desde lejos montes de oro,
y aun oro de más quilates, 430
pues de los granos de aquéste
es todo el cielo el contraste.
Allí el bielgo, hiriendo a soplos
el viento en ellos süave,
deja en esta parte el grano 435
y la paja en la otra parte;
que aun allí lo más humilde
da el lugar a lo más grave.
¡Oh, quiera Dios que en las trojes
yo llegue a encerrarlo, antes 440
que algún turbión me lo lleve,
o algún viento me las tale!
Tú, ¿qué has hecho?
JUAN
No sé cómo
decirlo sin enojarte.
A la pelota he jugado 445
dos partidos esta tarde,
y entrambos los he perdido.
CRESPO
Haces bien, si los pagaste.
JUAN
No los pagué; que no tuve
dineros para ello; antes 450
vengo a pedirte, señor...
CRESPO
Pues escucha antes de hablarme.
Dos cosas no has de hacer nunca:
no ofrecer lo que no sabes
que has de cumplir, ni jugar 455
más de lo que está delante;
porque si por accidente
falta, tu opinión no falte.
JUAN
El consejo es como tuyo,
y por tal debo estimarle; 460
y he de pagarte con otro:
en tu vida no has de darle
consejo al que ha menester
dinero.
CRESPO
¡Bien te vengaste!

(Sale el SARGENTO.)

SARGENTO
¿Vive Pedro Crespo aquí? 465
CRESPO
¿Hay algo que usté le mande?
SARGENTO
Traer a su casa la ropa
de don Álvaro de Ataide,
que es el capitán de aquesta
compañía, que esta tarde 470
se ha alojado en Zalamea.
CRESPO
No digáis más; eso baste,
que para servir a Dios,
y al Rey en sus capitanes,
están mi casa y mi hacienda. 475
Y en tanto que se le hace
el aposento, dejad
la ropa en aquella parte,
e id a decirle que venga,
cuando su merced mandare, 480
a que se sirva de todo.
SARGENTO
Él vendrá luego al instante.
 (Vase.) 
JUAN
¿Que quieras, siendo tú rico,
vivir a estos hospedajes
sujeto?
CRESPO
Pues ¿cómo puedo 485
excusarlos ni excusarme?
JUAN
Comprando una ejecutoria.
CRESPO
Dime, por tu vida, ¿hay alguien
que no sepa que yo soy,
si bien de limpio linaje, 490
hombre llano? No por cierto;
pues ¿qué gano yo en comprarle
una ejecutoria al Rey,
si no le compro la sangre?
¿Dirán entonces que soy 495
mejor que ahora? No, es dislate.
Pues ¿qué dirán? Que soy noble
por cinco o seis mil reales.
Y esto es dinero, y no es honra;
que honra no la compra nadie. 500
¿Quieres, aunque sea trivial,
un ejemplillo escucharme?
Es calvo un hombre mil años,
y al cabo dellos se hace
una cabellera. Éste, 505
en opiniones vulgares,
¿deja de ser calvo? No.
Pues ¿qué dicen al mirarle?:
«¡Bien puesta la cabellera
trae Fulano!». Pues ¿qué hace, 510
si, aunque no le vean la calva,
todos que la tiene saben?
JUAN
Enmendar su vejación,
remediarse de su parte,
y redimir las molestias 515
del sol, del hielo y del aire.
CRESPO
Yo no quiero honor postizo,
que el defeto ha de dejarme
en casa. Villanos fueron
mis abuelos y mis padres; 520
sean villanos mis hijos.
Llama a tu hermana.
JUAN
Ella sale.

(Salen ISABEL e INÉS.)

CRESPO
Hija, el Rey nuestro señor,
que el cielo mil años guarde,
va a Lisboa, porque en ella 525
solicita coronarse
como legítimo dueño;
a cuyo efeto, marciales
tropas caminan con tantos
aparatos militares 530
hasta bajar a Castilla
el tercio viejo de Flandes
con un don Lope, que dicen
todos que es español Marte.
Hoy han de venir a casa 535
soldados, y es importante
que no te vean; así, hija,
al punto has de retirarte
en esos desvanes, donde
yo vivía.
ISABEL
A suplicarte
540
me dieses esta licencia
venía yo. Sé que el estarme
aquí es estar solamente
a escuchar mil necedades.
Mi prima y yo en ese cuarto 545
estaremos, sin que nadie,
ni aun el sol mismo, hoy sepa
de nosotras.
CRESPO
Dios os guarde.
Juanico, quédate aquí;
recibe a huéspedes tales, 550
mientras busco en el lugar
algo con que regalarles.
 (Vase.) 
ISABEL
Vamos, Inés.
INÉS
Vamos, prima;
mas tengo por disparate
el guardar a una mujer, 555
si ella no quiere guardarse.
 (Vanse.) 

(Salen el CAPITÁN y el SARGENTO.)

SARGENTO
Ésta es, señor, la casa.
CAPITÁN
Pues del cuerpo de guardia al punto pasa
toda mi ropa.
SARGENTO
 (Aparte al CAPITÁN.) 
Quiero
registrar la villana lo primero. 560
 (Vase.) 
JUAN
Vos seáis bien venido
a aquesta casa; que ventura ha sido
grande venir a ella un caballero
tan noble como en vos le considero.
 (Aparte.) 
(¡Qué galán y alentado! 565
Envidia tengo al traje de soldado.)
CAPITÁN
Vos seáis bien hallado.
JUAN
Perdonaréis no estar acomodado,
que mi padre quisiera
que hoy un alcázar esta casa fuera. 570
Él ha ido a buscaros
que comáis; que desea regalaros.
Y yo voy a que esté vuestro aposento
aderezado.
CAPITÁN
Agradecer intento
la merced y el cuidado. 575
JUAN
Estaré siempre a vuestros pies postrado.
 (Vase.) 

(Sale el SARGENTO.)

CAPITÁN
¿Qué hay, Sargento? ¿Has ya visto
a la tal labradora?
SARGENTO
¡Vive Cristo!,
que con aquese intento,
no he dejado cocina ni aposento, 580
y que no la he topado.
CAPITÁN
Sin duda el villanchón la ha retirado.
SARGENTO
Pregunté a una criada
por ella, y respondióme que ocupada
su padre la tenía 585
en ese cuarto alto, y que no había
de bajar nunca acá; que es muy celoso.
CAPITÁN
¿Qué villano no ha sido malicioso?
De mí digo que si hoy aquí la viera,
della caso no hiciera; 590
y sólo porque el viejo la ha guardado,
deseo, vive Dios, de entrar me ha dado
donde está.
SARGENTO
Pues ¿qué haremos
para que allá, señor, con causa entremos
sin dar sospecha alguna? 595
CAPITÁN
Sólo por tema la he de ver, y una
industria he de buscar.
SARGENTO
Aunque no sea
de mucho ingenio, para quien la vea
hoy, no importará nada;
que con eso será más celebrada. 600
CAPITÁN
Óyela, pues, agora.
SARGENTO
Di ¿qué ha sido?
CAPITÁN
Tú has de fingir... Mas no; pues que ha venido
este soldado, que es más despejado,
él fingirá mejor lo que he trazado.

(Salen REBOLLEDO y la CHISPA.)

REBOLLEDO
 (A la CHISPA.) 
Con este intento vengo 605
a hablar al Capitán, por ver si tengo
dicha en algo.
CHISPA
Pues háblale de modo
que le obligues; que en fin no ha de ser todo
desatino y locura.
REBOLLEDO
Préstame un poco tú de tu cordura. 610
CHISPA
Poco y mucho pudiera.
REBOLLEDO
Mientras hablo con él, aquí me espera.
-Yo vengo a suplicarte...
CAPITÁN
 (Al SARGENTO.) 
En cuanto puedo
ayudaré, por Dios a Rebolledo,
porque me ha aficionado 615
su despejo y su brío.
SARGENTO
Es gran soldado.
CAPITÁN
 (A REBOLLEDO.) 
Pues ¿qué hay que se le ofrezca?
REBOLLEDO
Yo he perdido
cuanto dinero tengo y he tenido
y he de tener, porque de pobre juro
en presente, pretérito y futuro. 620
Hágaseme merced de que, por vía
de ayudilla de costa, aqueste día
el alférez me dé...
CAPITÁN
Diga, ¿qué intenta?
REBOLLEDO
El juego del boliche por mi cuenta;
que soy hombre cargado 625
de obligaciones, y hombre, al fin, honrado.
CAPITÁN
Digo que eso es muy justo,
y el alférez sabrá que éste es mi gusto.
CHISPA
 (Aparte.) 
Bien le habla el Capitán. ¡Oh, si me viera
llamar de todos ya la Bolichera! 630
REBOLLEDO
Daréle ese recado.
CAPITÁN
Oye, primero
que le lleves, de ti fiarme quiero
para cierta invención que he imaginado,
con que salir intento de un cuidado.
REBOLLEDO
Pues ¿qué es lo que se aguarda? 635
Lo que tarda en saberse es lo que tarda
en hacerse.
CAPITÁN
Escúchame. Yo intento
subir a ese aposento,
por ver si en él una persona habita
que de mí hoy esconderse solicita. 640
REBOLLEDO
Pues ¿por qué no le subes?
CAPITÁN
No quisiera
sin que alguna color para esto hubiera,
por disculparlo más; y así fingiendo
que yo riño contigo, has de irte huyendo
por ahí arriba. Yo entonces, enojado, 645
la espada sacaré; tú, muy turbado,
has de entrarte hasta donde
esta persona que busqué se esconde.
REBOLLEDO
Bien informado quedo.
CHISPA
 (Aparte.) 
Pues habla el Capitán con Rebolledo 650
hoy de aquella manera,
desde hoy me llamarán la Bolichera.
REBOLLEDO
¡Voto a Dios, que han tenido
esta ayuda de costa que he pedido
un ladrón, un gallina y un cuitado! 655
Y ahora que la pide un hombre honrado,
¡no se la dan!
CHISPA
 (Aparte.) 
Ya empieza su tronera.
CAPITÁN
Pues ¿cómo me habla a mí desa manera?
REBOLLEDO
¿No tengo de enojarme
cuando tengo razón?
CAPITÁN
No, ni ha de hablarme. 660
Y agradezca que sufro aqueste exceso.
REBOLLEDO
Ucé es mi Capitán; sólo por eso
callaré; mas, por Dios, que si husbiera
la bengala en la mano...
CAPITÁN
 (Echando mano a la espada.) 
¿Qué me hiciera?
CHISPA
¡Tente, señor!
 (Aparte.) 
-Su muerte considero. 665
REBOLLEDO
...que me hablara mejor.
CAPITÁN
¿Qué es lo que espero,
que no doy muerte a un pícaro atrevido?
 (Desenvaina.) 
REBOLLEDO
Huyo, por el respeto que he tenido
a esa insignia.
CAPITÁN
Aunque huyas
te he de matar.
CHISPA
 (Aparte.) 
Ya él hizo de las suyas. 670
SARGENTO
¡Tente, señor!
CHISPA
¡Escucha!
SARGENTO
¡Aguarda, espera!
CHISPA
Ya no me llamarán la Bolichera.

(Éntrale acuchillando, y salen JUAN con espada y PEDRO CRESPO.)

JUAN
¡Acudid todos presto!
CRESPO
¿Qué ha sucedido aquí?
JUAN
¿Qué ha sido aquesto?
CHISPA
Que la espada ha sacado 675
el Capitán aquí para un soldado,
y esa escalera arriba,
sube tras él.
CRESPO
¿Hay suerte más esquiva?
CHISPA
Subid todos tras él.
JUAN
 (Aparte.) 
Acción fue vana
esconder a mi prima y a mi hermana. 680

(Éntranse y salen REBOLLEDO, huyendo, e ISABEL e INÉS.)

REBOLLEDO
Señoras, si siempre ha sido
sagrado el que es templo, hoy
sea mi sagrado aquéste,
pues es templo del amor.
ISABEL
¿Quién a huir desa manera 685
os obliga?
INÉS
¿Qué ocasión
tenéis de entrar hasta aquí?
ISABEL
¿Quién os sigue o busca?

(Salen el CAPITÁN y el SARGENTO.)

CAPITÁN
Yo,
que tengo de dar la muerte
al pícaro. ¡Vive Dios, 690
si pensase...!
ISABEL
Deteneos,
siquiera porque, señor,
vino a valerse de mí;
que los hombres como vos
han de amparar las mujeres, 695
si no por lo que ellas son,
porque son mujeres; que esto
basta, siendo vos quien sois.
CAPITÁN
No pudiera otro sagrado
librarle de mi furor, 700
sino vuestra gran belleza;
por ella vida le doy.
Pero mirad que no es bien
en tan precisa ocasión
hacer vos el homicidio 705
que no queréis que haga yo.
ISABEL
Caballero, si cortés
ponéis en obligación
nuestras vidas, no zozobre
tan presto la intercesión. 710
Que dejéis este soldado
os suplico; pero no
que cobréis de mí la deuda
a que agradecida estoy.
CAPITÁN
No sólo vuestra hermosura 715
es de rara perfección,
pero vuestro entendimiento
lo es también, porque hoy en vos
alianza están jurando
hermosura y discreción. 720

(Salen PEDRO CRESPO y JUAN, las espadas desnudas.)

CRESPO
¿Cómo es eso, caballero?
¿Cuándo pensó mi temor
hallaros matando un hombre
os hallo...
ISABEL
 (Aparte.) 
¡Válgame Dios!
CRESPO
...requebrando una mujer? 725
Muy noble, sin duda, sois,
pues que tan presto se os pasan
los enojos.
CAPITÁN
Quien nació
con obligaciones, debe
acudir a ellas, y yo 730
al respeto de esta dama
suspendí todo el furor.
CRESPO
Isabel es hija mía,
y es labradora, señor,
que no dama.
JUAN
 (Aparte.) 
(¡Vive el cielo,  735
que todo ha sido invención
para haber entrado aquí!
Corrido en el alma estoy
de que piensen que me engañan,
y no ha de ser.) Bien, señor 740
Capitán, pudierais ver
con más segura atención
lo que mi padre desea
hoy serviros, para no
haberle hecho este disgusto. 745
CRESPO
¿Quién os mete en eso a vos,
rapaz? ¿Qué disgusto ha habido?
Si el soldado le enojó,
¿no había de ir tras él? Mi hija
estima mucho el favor 750
del haberle perdonado,
y el de su respeto yo.
CAPITÁN
Claro está que no habrá sido
otra causa, y ved mejor
lo que decís.
JUAN
Yo le veo 755
muy bien.
CRESPO
Pues ¿cómo habláis vos
así?
CAPITÁN
Porque estáis delante,
más castigo no le doy
a este rapaz.
CRESPO
Detened,
señor Capitán; que yo 760
puedo tratar a mi hijo
como quisiere, y vos no.
JUAN
Y yo sufrirlo a mi padre,
mas a otra persona, no.
CAPITÁN
¿Qué habíais de hacer?
JUAN
Perder    765
la vida por la opinión.
CAPITÁN
¿Qué opinión tiene un villano?
JUAN
Aquella misma que vos;
que no hubiera un capitán
si no hubiera un labrador. 770
CAPITÁN
¡Vive Dios, que ya es bajeza
sufrirlo!
CRESPO
Ved que yo estoy
de por medio.

(Sacan las espadas.)

REBOLLEDO
¡Vive Cristo,
Chispa, que ha de haber hurgón!
CHISPA
¡Aquí del cuerpo de guardia! 775
REBOLLEDO
¡Don Lope! Ojo avizor.

(Sale DON LOPE, con hábito muy galán y bengala y soldados.)

DON LOPE
¿Qué es aquesto? ¿La primera
cosa que he de encontrar hoy,
acabado de llegar,
ha de ser una cuestión? 780
CAPITÁN
 (Aparte.) 
¡A qué mal tiempo Don Lope
de Figueroa llegó!
CRESPO
 (Aparte.) 
Por Dios que se las tenía
con todos el rapagón.
DON LOPE
¿Qué ha habido? ¿Qué ha sucedido? 785
Hablad, porque ¡voto a Dios,
que a hombres, mujeres y casa
eche por un corredor!
¿No me basta haber subido
hasta aquí, con el dolor 790
desta pierna, que los diablos
llevaran, amén, sino
no decirme: aquesto ha sido?
CRESPO
Todo esto es nada, señor.
DON LOPE
Hablad, decid la verdad. 795
CAPITÁN
Pues es que alojado estoy
en esta casa; un soldado...
DON LOPE
Decid.
CAPITÁN
...ocasión me dio
a que sacase con él
la espada; hasta aquí se entró 800
huyendo; entréme tras él
donde estaban esas dos
labradoras; y su padre
y su hermano, o lo que son,
se han disgustado de que 805
entrase hasta aquí.
DON LOPE
Pues yo
a tan buen tiempo he llegado,
satisfaré a todos hoy.
¿Quién fue el soldado, decid,
que a su capitán le dio 810
ocasión de que sacase
la espada?
REBOLLEDO
 (Aparte.) 
¿Qué, pago yo
por todos?
ISABEL
Aqueste fue
el que huyendo hasta aquí entró.
DON LOPE
Denle dos tratos de cuerda. 815
REBOLLEDO
¿Tra... qué me han de dar, señor?
DON LOPE
Tratos de cuerda.
REBOLLEDO
Yo hombre
de aquesos tratos no soy.
CHISPA
 (Aparte.) 
Desta vez me lo estropean.
CAPITÁN
 (Aparte a REBOLLEDO.) 
¡Ah, Rebolledo!, por Dios, 820
que nada digas; yo haré
que te libren.
REBOLLEDO
 (Aparte al CAPITÁN.) 
(¿Cómo no
lo he de decir, pues si callo,
los brazos me pondrán hoy
atrás como mal soldado?) 825
El capitán me mandó
que fingiese la pendencia,
para tener ocasión
de entrar aquí.
CRESPO
Ved agora
si hemos tenido razón. 830
DON LOPE
No tuvisteis para haber
así puesto en ocasión
de perderse este lugar.
-Hola, echa un bando, tambor,
que al cuerpo de guardia vayan 835
los soldados cuantos son,
y que no salga ninguno,
pena de muerte, en todo hoy-. Y
para que no quedéis
con aqueste empeño vos, 840
y vos con este disgusto,
y satisfechos los dos,
buscad otro alojamiento
que yo en esta casa estoy
desde hoy alojado, en tanto 845
que a Guadalupe no voy,
donde está el Rey.
CAPITÁN
Tus preceptos
órdenes precisas son
para mí.

(Vanse el CAPITÁN, REBOLLEDO y la CHISPA y soldados.)

CRESPO
Entraos allá dentro.

(Vanse ISABEL, INÉS y JUAN.)

CRESPO
Mil gracias, señor, os doy 850
por la merced que me hicisteis,
de excusarme una ocasión
de perderme.
DON LOPE
¿Cómo habíais,
decid, de perderos vos?
CRESPO
Dando muerte a quien pensara 855
ni aun el agravio menor...
DON LOPE
¿Sabéis, voto a Dios, que es
capitán?
CRESPO
Sí, voto a Dios;
y aunque fuera él general,
en tocando a mi opinión 860
le matara.
DON LOPE
A quien tocara,
ni aun al soldado menor,
sólo un pelo de la ropa,
por vida del cielo, yo
le ahorcara.
CRESPO
A quien se atreviera        865
a un átomo de mi honor,
por vida también del cielo,
que también le ahorcara yo.
DON LOPE
¿Sabéis que estáis obligado
a sufrir, por ser quien sois, 870
estas cargas?
CRESPO
Con mi hacienda;
pero con mi fama, no;
al Rey, la hacienda y la vida
se ha de dar; pero el honor
es patrimonio del alma, 875
y el alma sólo es de Dios.
DON LOPE
¡Juro a Cristo, que parece
que vais teniendo razón!
CRESPO
Sí, juro a Cristo, porque
siempre la he tenido yo. 880
DON LOPE
Yo vengo cansado, y esta
pierna, que el diablo me dio,
ha menester descansar.
CRESPO
Pues ¿quién os dice que no?
Ahí me dio el diablo una cama, 885
y servirá para vos.
DON LOPE
¿Y diola hecha el diablo?
CRESPO
Sí.
DON LOPE
Pues a deshacerla voy;
que estoy, voto a Dios, cansado.
CRESPO
Pues descansad, voto a Dios. 890
DON LOPE
 (Aparte.) 
Testarudo es el villano;
tan bien jura como yo.
CRESPO
 (Aparte.) 
Caprichudo es el don Lope;
no haremos migas los dos.



Jornada II


Cuadro I
 
Salen DON MENDO y NUÑO, su criado.
 
D. MENDO
¿Quién te contó todo eso?
NUÑO
Todo esto contó Ginesa,
su criada.
D. MENDO
El Capitán,
después de aquella pendencia
que en su casa tuvo (fuese 5
ya verdad o ya cautela),
¿ha dado en enamorar
a Isabel?
NUÑO
Y es de manera,
que tan poco humo en su casa
él hace como en la nuestra 10
nosotros. En todo el día
no se quita de su puerta;
no hay hora que no le envíe
recados; con ellos entra
y sale un mal soldadillo, 15
confidente suyo.
D. MENDO
Cesa;
que es mucho veneno, mucho,
para que el alma lo beba
de una vez.
NUÑO
Y más no habiendo
en el estómago fuerzas 20
con que resistirle.
D. MENDO
Hablemos
un rato, Nuño, de veras.
NUÑO
¡Pluguiera a Dios fueran burlas!
D. MENDO
¿Y qué le responde ella?
NUÑO
Lo que a ti, porque Isabel 25
es deidad hermosa y bella,
a cuyo cielo no empañan
los vapores de la tierra.
D. MENDO
¡Buenas nuevas te dé Dios!
 (Da una manotada a NUÑO en el rostro.) 
NUÑO
A ti te dé mal de muelas, 30
que me has quebrado dos dientes.
Mas bien has hecho, si intentas
reformarlos, por familia
que no sirve ni aprovecha.
¡El Capitán!
D. MENDO
¡Vive Dios,
35
si por el honor no fuera
de Isabel, que lo matara!
NUÑO
Más mira por tu cabeza.
D. MENDO
Escucharé retirado.
Aquí a esta parte te llega. 40
 
(Salen el CAPITÁN, el SARGENTO y REBOLLEDO.)
 
CAPITÁN
Este fuego, esta pasión,
no es amor sólo, que es tema,
es ira, es rabia, es furor.
REBOLLEDO
¡Oh! ¡Nunca, señor, hubieras
visto a la hermosa villana 45
que tantas ansias te cuesta!
CAPITÁN
¿Qué te dijo la criada?
REBOLLEDO
¿Ya no sabes sus respuestas?
D. MENDO
 (Aparte a NUÑO.) 
Esto ha de ser, pues ya tiende
la noche sus sombras negras, 50
antes que se haya resuelto
a lo mejor mi prudencia,
ven a armarme.
NUÑO
¡Pues qué! ¿Tienes
más armas, señor, que aquellas
que están en un azulejo 55
sobre el marco de la puerta?
D. MENDO
En mi guadarnés presumo
que hay para tales empresas
algo que ponerme.
NUÑO
Vamos
sin que el Capitán nos sienta. 60
 (Vanse.) 
CAPITÁN
¡Que en una villana haya
tan hidalga resistencia,
que no me haya respondido
una palabra siquiera
apacible!
SARGENTO
Éstas, señor,    65
no de los hombres se prendan
como tú; si otro villano
la festejara y sirviera,
hiciera más caso dél;
fuera de que son tus quejas 70
sin tiempo. Si te has de ir
mañana, ¿para qué intentas
que una mujer en un día
te escuche y te favorezca?
CAPITÁN
En un día el sol alumbra 75
y falta; en un día se trueca
un reino todo; en un día
es edificio una peña;
en un día una batalla
pérdida y vitoria ostenta; 80
en un día tiene el mar
tranquilidad y tormenta;
en un día nace un hombre
y muere; luego pudiera
en un día ver mi amor 85
sombra y luz, como planeta;
pena y dicha, como imperio;
gente y brutos, como selva;
paz e inquietud, como mar,
triunfo y ruina, como guerra; 90
vida y muerte, como dueño
de sentidos y potencias.
Y habiendo tenido edad
en un día su violencia
de hacerme tan desdichado, 95
¿por qué, por qué no pudiera
tener edad en un día
de hacerme dichoso? ¿Es fuerza
que se engendren más despacio
las glorias que las ofensas? 100
SARGENTO
Verla una vez solamente,
¿a tanto extremo te fuerza?
CAPITÁN
¿Qué más causa había de haber,
llegando a verla, que verla?
De sola una vez a incendio 105
crece una breve pavesa;
de una vez sola un abismo
fulgúreo volcán revienta;
de una vez se enciende el rayo
que destruye cuanto encuentra; 110
de una vez escupe horror
la más reformada pieza;
de una vez amor, ¿qué mucho,
fuego de cuatro maneras,
mina, incendio, pieza y rayo, 115
postre, abrase, asombre y hiera?
SARGENTO
¿No decías que villanas
nunca tenían belleza?
CAPITÁN
Y aun aquesa confianza
me mató, porque el que piensa 120
que va a un peligro, ya va
prevenido a su defensa;
quien va a una seguridad
es el que más riesgo lleva,
por la novedad que halla, 125
si acaso un peligro encuentra.
Pensé hallar una villana;
si hallé una deidad, ¿no era
preciso que peligrase
en mi misma inadvertencia? 130
En toda mi vida vi
más divina, más perfecta
hermosura. ¡Ay, Rebolledo!
No sé qué hiciera por verla.
REBOLLEDO
En la compañía hay soldado 135
que canta por excelencia.
Y la Chispa, que es mi alcaida
del boliche, es la primera
mujer en jacarear.
Haya, señor, jira y fiesta 140
y música a su ventana;
que con esto podrás verla,
y aun hablarla.
CAPITÁN
Como está
don Lope allí, no quisiera
despertarle.
REBOLLEDO
Pues don Lope, 145
¿cuánto duerme, con su pierna?
Fuera, señor, que la culpa,
si se entiende, será nuestra,
no tuya, si de rebozo
vas en la tropa.
CAPITÁN
Aunque tenga 150
mayores dificultades,
pase por todas mi pena.
Juntaos todos esta noche;
mas de suerte que no entiendan
que yo lo mando. ¡Ah, Isabel, 155
qué de cuidados me cuestas!
 
(Vanse el CAPITÁN y el SARGENTO, y sale la CHISPA.)
 
CHISPA
 (Dentro.) 
¡Téngase!
REBOLLEDO
Chispa, ¿qué es eso?
CHISPA
Ahí un pobrete, que queda
con un rasguño en el rostro.
REBOLLEDO
Pues ¿por qué fue la pendencia? 160
CHISPA
Sobre hacerme alicantina
del barato de hora y media
que estuvo echando las bolas,
teniéndome muy atenta
a si eran pares o nones; 165
canséme y dile con ésta.
 (Saca la daga.) 
Mientras que con el barbero
poniéndose en puntos queda,
vamos al cuerpo de guardia
que allá te daré la cuenta. 170
REBOLLEDO
¡Bueno es estar de mohína
cuando vengo yo de fiesta!
CHISPA
Pues ¿qué estorba el uno al otro?,
aquí está la castañeta,
¿qué se ofrece que cantar? 175
REBOLLEDO
Ha de ser cuando anochezca,
y música más fundada.
Vamos, y no te detengas.
Anda acá al cuerpo de guardia.
CHISPA
Fama ha de quedar eterna 180
de mí en el mundo que soy
Chispilla, la Bolichera.
 (Vanse.) 


ArribaAbajo
Cuadro II
 
Salen DON LOPE y PEDRO CRESPO.
 
CRESPO
En este paso que está
más fresco, poned la mesa
al señor don Lope. Aquí 185
os sabrá mejor la cena;
que al fin los días de agosto
no tienen más recompensa
que sus noches.
DON LOPE
Apacible
estancia en extremo es ésta. 190
CRESPO
Un pedazo es de jardín
do mi hija se divierta.
Sentaos; que el viento suave
que en las blandas hojas suena
destas parras y estas copas, 195
mil cláusulas lisonjeras
hace al compás desta fuente,
cítara de plata y perlas,
porque son en trastes de oro
las guijas templadas cuerdas. 200
Perdonad si de instrumentos
solos la música suena,
sin cantores que os deleiten,
sin voces que os entretengan;
que como músicos son 205
los pájaros que gorjean,
no quieren cantar de noche,
ni yo puedo hacerles fuerza.
Sentaos, pues, y divertid
esa continua dolencia. 210
DON LOPE
No podré, que es imposible
que divertimiento tenga.
¡Válgame Dios!
CRESPO
¡Valga, amén!
DON LOPE
Los cielos me den paciencia.
Sentaos, Crespo.
CRESPO
Yo estoy bien. 215
DON LOPE
Sentaos.
CRESPO
Pues me dais licencia,
digo, señor, que obedezco,
aunque excusarlo pudierais.
 (Siéntase.) 
DON LOPE
¿No sabéis qué he reparado?
Que ayer la cólera vuestra 220
os debió de enajenar
de vos.
CRESPO
Nunca me enajena
a mí de mí nada.
DON LOPE
Pues,
¿cómo ayer, sin que os dijera
que os sentarais, os sentasteis 225
aun en la silla primera?
CRESPO
Porque no me lo dijisteis;
y hoy, que lo decís, quisiera
no hacerlo; la cortesía,
tenerla con quien la tenga. 230
DON LOPE
Ayer todo erais reniegos,
por vidas, votos y pesias;
y hoy estáis más apacible,
con más gusto y más prudencia.
CRESPO
Yo, señor, siempre respondo 235
en el tono y en la letra
que me hablan; ayer vos
así hablabais, y era fuerza
que fueran de un mismo tono
la pregunta y la respuesta. 240
Demás que yo he tomado
por política discreta
jurar con aquel que jura,
rezar con aquel que reza.
A todo hago compañía; 245
y es aquesto de manera,
que en toda la noche pude
dormir, en la pierna vuestra
pensando, y amanecí
con dolor en ambas piernas; 250
que por no errar la que os duele,
si es la izquierda o la derecha,
me dolieron a mí entrambas.
Decidme, por vida vuestra,
cuál es y sépalo yo, 255
porque una sola me duela.
DON LOPE
¿No tengo mucha razón
de quejarme, si hay ya treinta
años que asistiendo en Flandes
al servicio de la guerra, 260
el invierno con la escarcha,
y el verano con la fuerza
del sol, nunca descansé,
y no he sabido qué sea
estar sin dolor una hora? 265
CRESPO
Dios, señor, os dé paciencia.
DON LOPE
¿Para qué la quiero yo?
CRESPO
No os la dé.
DON LOPE
Nunca acá venga,
sino que dos mil demonios
carguen conmigo y con ella. 270
CRESPO
Amén, y si no lo hacen
es por no hacer cosa buena.
DON LOPE
¡Jesús mil veces, Jesús!
CRESPO
Con vos y conmigo sea.
DON LOPE
¡Voto a Cristo, que me muero! 275
CRESPO
¡Voto a Cristo, que me pesa!
 
(Saca la mesa JUAN.)
 
JUAN
Ya tienes la mesa aquí.
DON LOPE
¿Cómo a servirla no entran
mis criados?
CRESPO
Yo, señor,
dije, con vuestra licencia, 280
que no entraran a serviros,
y en mi casa no hicieran
prevenciones; que a Dios gracias,
pienso que no os falte en ella
nada.
DON LOPE
Pues no entran criados,   285
hacedme favor que venga
vuestra hija aquí a cenar
conmigo.
CRESPO
Dila que venga
tu hermana al instante, Juan.
 
(Vase JUAN.)
 
DON LOPE
Mi poca salud me deja 290
sin sospecha en esta parte.
CRESPO
Aunque vuestra salud fuera,
señor, la que yo os deseo
me dejara sin sospecha.
Agravio hacéis a mi amor; 295
que nada deso me inquieta;
que el decirla que no entrara
aquí, fue con advertencia
de que no estuviese a oír
ociosas impertinencias; 300
que si todos los soldados
corteses como vos fueran,
ella había de acudir
a serviros la primera.
DON LOPE
  (Aparte.) 
¡Qué ladino es el villano, 305
o cómo tiene prudencia!
 
(Salen JUAN, INÉS e ISABEL.)
 
ISABEL
¿Qué es, señor, lo que me mandas?
CRESPO
El señor don Lope intenta
honraros; él es quien llama.
ISABEL
Aquí está una esclava vuestra. 310
DON LOPE
Serviros intento yo.
 (Aparte.) 
(¡Qué hermosura tan honesta!)
Que cenéis conmigo quiero.
ISABEL
Mejor es que a vuestra cena
sirvamos las dos.
DON LOPE
Sentaos.   315
CRESPO
Sentaos, haced lo que ordena
el señor don Lope.
ISABEL
Está
el mérito en la obediencia.
 
(Siéntanse. Tocan guitarras dentro.)
 
DON LOPE
¿Qué es aquello?
CRESPO
Por la calle
los soldados se pasean 320
cantando y bailando.
DON LOPE
Mal
los trabajos de la guerra
sin aquesa libertad
se llevaran; que es estrecha
religión la de un soldado, 325
y darla ensanches es fuerza.
JUAN
Con todo eso, es linda vida.
DON LOPE
¿Fuérades con gusto a ella?
JUAN
Sí, señor, como llevara
por amparo a Vuexcelencia. 330
UN SOLDADO
 (Dentro.) 
Mejor se cantará aquí.
REBOLLEDO
 (Dentro.) 
Vaya a Isabel una letra.
Para que despierte, tira
a su ventana una piedra.
CRESPO
 (Aparte.) 
A la ventana señalada 335
va la música. ¡Paciencia!
UNA VOZ
 (Canta dentro.) 
Las flores del romero,
niña Isabel,
hoy son flores azules,
y mañana serán miel. 340
DON LOPE
 (Aparte.) 
(Música, vaya; mas esto
de tirar es desvergüenza...
¡Y a la casa donde estoy
venirse a dar cantaletas!
Pero disimularé 345
por Pedro Crespo y por ella.)
¡Qué travesuras!
CRESPO
Son mozos.
 (Aparte.) 
Si por don Lope no fuera,
yo les hiciera...
JUAN
 (Aparte.) 
Si yo
una rodelilla vieja, 350
que en el cuarto de don Lope
está colgada, pudiera
sacar...
 (Hace que se va.) 
CRESPO
¿Dónde vais, mancebo?
JUAN
Voy a que traigan la cena.
CRESPO
Allá hay mozos que la traigan. 355
SOLDADOS
 (Dentro, cantando.) 
Despierta, Isabel, despierta.
ISABEL
 (Aparte.) 
¿Qué culpa tengo yo, cielos,
para estar a esto sujeta?
DON LOPE
Ya no se puede sufrir,
porque es cosa muy mal hecha. 360
 (Arroja la mesa.) 
CRESPO
Pues ¡y cómo si lo es!
 (Arroja la silla.) 
DON LOPE
 (Aparte.) 
(Llevéme de mi impaciencia.)
¿No es, decidme, muy mal hecho
que tanto una pierna duela?
CRESPO
Deso mismo hablaba yo. 365
DON LOPE
Pensé que otra cosa era.
Como arrojasteis la silla...
CRESPO
Como arrojasteis la mesa
vos, no tuve que arrojar
otra cosa yo más cerca. 370
 (Aparte.) 
Disimulemos, honor.
DON LOPE
 (Aparte.) 
(¡Quién en la calle estuviera!)
Ahora bien, cenar no quiero.
Retiraos.
CRESPO
En hora buena.
DON LOPE
Señora, quedad con Dios. 375
ISABEL
El cielo os guarde.
DON LOPE
 (Aparte.) 
A la puerta
de la calle ¿no es mi cuarto?
Y en él ¿no está una rodela?
CRESPO
 (Aparte.) 
¿No tiene puerta el corral,
y yo una espadilla vieja? 380
DON LOPE
Buenas noches.
CRESPO
Buenas noches.
 (Aparte.) 
Encerraré por defuera
a mis hijos.
DON LOPE
 (Aparte.) 
Dejaré
un poco la casa quieta.
 (Vase.) 
ISABEL
 (Aparte.) 
¡Oh, qué mal, cielos, los dos 385
disimulan que les pesa!
INÉS
 (Aparte.) 
Mal el uno por el otro
van haciendo la deshecha.
CRESPO
¡Hola, mancebo!
JUAN
Señor.
CRESPO
Acá está la cama vuestra. 390
 (Vanse.) 




Cuadro III
 
Salen el CAPITÁN, el SARGENTO, la CHISPA y REBOLLEDO, con guitarras y soldados.
 
REBOLLEDO
Mejor estamos aquí.
El sitio es más oportuno;
tome rancho cada uno.
CHISPA
¿Vuelve la música?
REBOLLEDO
Sí.
CHISPA
Ahora estoy en mi centro. 395
CAPITÁN
¡Que no haya una ventana
entreabierto esta villana!
REBOLLEDO
Pues bien lo oyen allá dentro.
CHISPA
Espera.
SARGENTO
Será a mi costa.
REBOLLEDO
No es más de hasta ver quién es 400
quien llega.
CHISPA
Pues qué, ¿no ves
un jinete de la costa?
 
(Salen DON MENDO, con adarga, y NUÑO.)
 
D. MENDO
 (Aparte a NUÑO.)  
¿Ves bien lo que pasa?
NUÑO
No,
no veo bien; pero bien
lo escucho.
D. MENDO
¿Quién, cielos, quién   405
esto puede sufrir?
NUÑO
Yo.
D. MENDO
¿Abrirá acaso Isabel
la ventana?
NUÑO
Sí abrirá.
D. MENDO
No hará, villano.
NUÑO
No hará.
D. MENDO
¡Ah, celos, pena crüel! 410
Bien supiera yo arrojar
a todos a cuchilladas
de aquí; mas disimuladas
mis desdichas han de estar,
hasta ver si ella ha tenido 415
culpa dello.
NUÑO
Pues aquí
nos sentemos.
D. MENDO
Bien; así
estaré desconocido.
REBOLLEDO
Pues ya el hombre se ha sentado
(si ya no es que ser ordena 420
algún alma que anda en pena,
de las cañas que ha jugado
con su adarga a cuestas) da
voz al aire.
CHISPA
Ya él la lleva.
REBOLLEDO
Va una jácara tan nueva, 425
que corra sangre.
CHISPA
Sí hará.
 
(Salen DON LOPE y CRESPO a un tiempo, con broqueles.)
 
CHISPA
 (Canta.) 
Érase cierto Sampayo,
la flor de los andaluces,
el jaque de mayor porte
y el rufo de mayor lustre. 430
Éste, pues, a la Chillona
topó un día...
REBOLLEDO
No le culpen
la fecha; que el asonante
quiere que haya sido en lunes.
CHISPA
Topó, digo, a la Chillona, 435
que, brindando entre dos luces,
ocupaba con el Garlo
la casa de los azumbres.
El Garlo, que siempre fue,
en todo lo que le cumple, 440
rayo de tejado abajo,
porque era rayo sin nube,
sacó la espada, y a un tiempo
un tajo y revés sacude.
CRESPO
Sería desta manera. 445
DON LOPE
Que sería así no duden.
 
(Métenlos a cuchilladas, y sale DON LOPE.)
 
DON LOPE
¡Gran valor! Uno ha quedado
dellos, que es el que está aquí.
 
(Sale PEDRO CRESPO.)
 
CRESPO
 (Aparte.) 
Cierto es que el que queda ahí,
sin duda es algún soldado. 450
DON LOPE
 (Aparte.) 
Ni aun éste se ha de escapar
sin almagre.
CRESPO
 (Aparte.) 
Ni éste quiero
que quede sin que mi acero
la calle le haga dejar.
DON LOPE
¿No huís con los otros?
CRESPO
Huid vos,
455
que sabréis huir más bien.
 (Riñen.) 
DON LOPE
 (Aparte.) 
¡Voto a Dios, que riñe bien!
CRESPO
 (Aparte.) 
¡Bien pelea, voto a Dios!
 
(Sale JUAN.)
 
JUAN
 (Aparte.) 
(Quiera el cielo que le tope.)
Señor, a tu lado estoy. 460
DON LOPE
¿Es Pedro Crespo?
CRESPO
Yo soy,
¿Es don Lope?
DON LOPE
Sí, es don Lope.
¿Que no habíais, no dijisteis,
de salir? ¿Qué hazaña es ésta?
CRESPO
Sean disculpa y respuesta 465
hacer lo que vos hicisteis.
DON LOPE
Aquesta era ofensa mía,
vuestra no.
CRESPO
No hay que fingir;
que yo he salido a reñir
por haceros compañía. 470
SOLDADOS
 (Dentro.) 
A dar muerte nos juntemos
a estos villanos.
CAPITÁN
Mirad...
 
(Salen el CAPITÁN y todos.)
 
DON LOPE
¿Aquí no estoy yo? Esperad.
¿De qué son estos extremos?
CAPITÁN
Los soldados han tenido 475
(porque se estaban holgando
en esta calle, cantando
sin alboroto y rüido)
una pendencia, y yo soy
quien los está deteniendo. 480
DON LOPE
Don Álvaro, bien entiendo
vuestra prudencia; y pues hoy
aqueste lugar está
en ojeriza, yo quiero
excusar rigor más fiero; 485
y pues amanece ya,
orden doy que en todo el día,
para que mayor no sea
el daño, de Zalamea
saquéis vuestra compañía; 490
y estas cosas acabadas,
no vuelvan a ser, porque
la paz otra vez pondré,
voto a Dios, a cuchilladas.
CAPITÁN
Digo que aquesta mañana 495
la compañía haré marchar.
 (Aparte.) 
La vida me has de costar,
hermosísima villana.
 (Vase.) 
CRESPO
 (Aparte.) 
Caprichudo es el don Lope;
ya haremos migas los dos. 500
DON LOPE
Veníos conmigo vos,
y solo ninguno os tope.
 (Vanse.) 



Cuadro IV
 
Salen DON MENDO y NUÑO, herido.
 
D. MENDO
¿Es algo, Nuño, la herida?
NUÑO
Aunque fuera menor, fuera
de mí muy mal recibida, 505
y mucho más que quisiera.
D. MENDO
Yo no he tenido en mi vida
mayor pena ni tristeza.
NUÑO
Yo tampoco.
D. MENDO
Que me enoje
es justo. ¿Que su fiereza 510
luego te dio en la cabeza?
NUÑO
Todo este lado me coge.
 
(Tocan.)
 
D. MENDO
¿Qué es esto?
NUÑO
La compañía,
que hoy se va.
D. MENDO
Y es dicha mía,
pues con esto cesarán 515
los celos del Capitán.
NUÑO
Hoy se ha de ir en todo el día.
 
(Salen el CAPITÁN y el SARGENTO.)
 
CAPITÁN
Sargento, vaya marchando
antes que decline el día
con toda la compañía, 520
y con prevención que, cuando
se esconda en la espuma fría
del océano español
ese luciente farol,
en ese monte le espero, 525
porque hallar mi vida quiero
hoy en la muerte del sol.
SARGENTO
 (Aparte al CAPITÁN.)  
Calla, que está aquí una figura
del lugar.
D. MENDO
 (Aparte a NUÑO.) 
Pasar procura,
sin que entiendan mi tristeza. 530
No muestres, Nuño, flaqueza.
NUÑO
¿Puedo yo mostrar gordura?
 
(Vanse DON MENDO y NUÑO.)
 
CAPITÁN
Yo he de volver al lugar
porque tengo prevenida
a una crïada, a mirar 535
si puedo por dicha hablar
a aquesta hermosa homicida.
Dádivas han granjeado
que apadrine mi cuidado.
SARGENTO
Pues, señor, si has de volver, 540
mira que habrás menester
volver bien acompañado;
porque al fin no hay que fiar
de villanos.
CAPITÁN
Ya lo sé.
Algunos puedes nombrar 545
que vuelvan conmigo.
SARGENTO
Haré
cuanto me quieras mandar.
Pero, ¿si acaso volviese
don Lope y te conociese
al volver...?
CAPITÁN
Ese temor,    550
quiso también que perdiese
en esta parte mi amor;
que don Lope se ha de ir
hoy también a prevenir
todo el tercio a Guadalupe; 555
que todo lo dicho supe,
yéndome ahora a despedir
dél; porque ya el Rey vendrá,
que puesto en camino está.
SARGENTO
Voy, señor, a obedecerte. 560
 (Vase.)  
CAPITÁN
Que me va la vida advierte.
 
(Salen REBOLLEDO y la CHISPA.)
 
REBOLLEDO
Señor, albricias me da.
CAPITÁN
¿De qué han de ser, Rebolledo?
REBOLLEDO
Muy bien merecerlas puedo,
pues solamente te digo... 565
CAPITÁN
¿Qué?
REBOLLEDO
...que ya hay un enemigo
menos a quien tener miedo.
CAPITÁN
¿Quién es? Dilo presto.
REBOLLEDO
Aquel
mozo, hermano de Isabel.
Don Lope se lo pidió 570
al padre, y él se lo dio,
y va a la guerra con él.
En la calle le he topado
muy galán, muy alentado,
mezclando a un tiempo, señor, 575
rezagos de labrador
con primicias de soldado;
de suerte que el viejo es ya
quien pesadumbre nos da.
CAPITÁN
Todo nos sucede bien, 580
y más si me ayuda quien
esta esperanza me da
de que esta noche podré
hablarla.
REBOLLEDO
No pongas duda.
CAPITÁN
Del camino volveré; 585
que agora es razón que acuda
a la gente que se ve
ya marchar. Los dos seréis
los que conmigo vendréis.
 (Vase.)  
REBOLLEDO
Pocos somos, vive Dios, 590
aunque vengan otros dos,
otros cuatro y otros seis.
CHISPA
Y yo, si tú has de volver,
allá, ¿qué tengo de hacer?
Pues no estoy segura yo, 595
si da conmigo el que dio
al barbero que coser.
REBOLLEDO
No sé qué he de hacer de ti,
¿no tendrás ánimo, di,
de acompañarme?
CHISPA
¿Pues no?                      600
Vestido no tengo yo;
ánimo y esfuerzo, sí.
REBOLLEDO
Vestido no faltará;
que ahí otro del paje está
de jineta, que se fue. 605
CHISPA
Pues yo plaza pasaré
por él.
REBOLLEDO
Vamos, que se va
la bandera.
CHISPA
Y yo veo agora
por qué en el mundo he cantado
que el amor del soldado 610
no dura una hora.
 (Vanse.) 


Cuadro V
 
Salen DON LOPE, CRESPO y JUAN.
 
DON LOPE
A muchas cosas os soy
en extremo agradecido;
pero sobre todas, ésta
de darme hoy a vuestro hijo 615
para soldado, en el alma
os la agradezco y estimo.
CRESPO
Yo os le doy para criado.
DON LOPE
Yo os le llevo para amigo;
que me ha inclinado en extremo 620
su desenfado y su brío,
y la afición a las armas.
JUAN
Siempre a vuestros pies rendido
me tendréis, y vos veréis
de la manera que os sirvo, 625
procurando obedeceros
en todo.
CRESPO
Lo que os suplico
es que perdonéis, señor,
si no acertare a serviros,
porque en el rústico estudio, 630
adonde rejas y trillos,
palas, azadas y bielgos
son nuestros mejores libros,
no habrá podido aprender
lo que en los palacios ricos 635
enseña la urbanidad
política de los siglos.
DON LOPE
Ya que va perdiendo el sol
la fuerza, irme determino.
JUAN
Veré si viene, señor, 640
la litera.
 (Vase.) 
 
(Salen INÉS e ISABEL.)
 
ISABEL
¿Y es bien iros,
sin despediros de quien
tanto desea serviros?
DON LOPE
No me fuera sin besaros
las manos y sin pediros 645
que liberal perdonéis
un atrevimiento digno
de perdón, porque no el precio
hace el don, sino el servicio.
Esta venera, que aunque 650
está de diamantes ricos
guarnecida, llega pobre
a vuestras manos, suplico
que la toméis y traigáis
por patena, en nombre mío. 655
ISABEL
Mucho siento que penséis
con tan generoso indicio,
que pagáis el hospedaje,
pues de honra que recibimos,
somos los deudores.
DON LOPE
Esto                                           660
no es paga, sino cariño.
ISABEL
Por cariño, y no por paga,
solamente la recibo.
A mi hermano os encomiendo,
ya que tan dichoso ha sido 665
que merece ir por crïado
vuestro.
DON LOPE
Otra vez os afirmo
que podéis descuidar dél;
que va, señora, conmigo.
 
(Sale JUAN.)
 
JUAN
Ya está la litera puesta. 670
DON LOPE
Con Dios os quedad.
CRESPO
Él mismo
os guarde.
DON LOPE
¡Ah, buen Pedro Crespo!
CRESPO
¡Oh, señor don Lope invicto!
DON LOPE
¿Quién os dijera aquel día
primero que aquí nos vimos, 675
que habíamos de quedar
para siempre tan amigos?
CRESPO
Yo lo dijera, señor,
si allí supiera, al oíros,
que erais...
DON LOPE
Decid, por mi vida.                                      680
CRESPO
...loco de tan buen capricho.
 
(Vase DON LOPE.)
 
CRESPO
En tanto que se acomoda
el señor don Lope, hijo,
ante tu prima y tu hermana
escucha lo que te digo. 685
Por la gracia de Dios, Juan,
eres de linaje limpio
más que el sol, pero villano;
lo uno y lo otro te digo,
aquello, porque no humilles 690
tanto tu orgullo y tu brío,
que dejes, desconfiado,
de aspirar con cuerdo arbitrio
a ser más; lo otro, porque
no vengas, desvanecido, 695
a ser menos; igualmente
usa de entrambos disinios
con humildad, porque siendo
humilde, con recto juicio
acordarás lo mejor; 700
y como tal, en olvido
pondrás cosas que suceden
al revés en los altivos.
¡Cuántos, teniendo en el mundo
algún defeto consigo, 705
le han borrado por humildes!
Y ¡cuántos, que no han tenido
defeto, se le han hallado,
por estar ellos mal vistos!
Sé cortés sobremanera, 710
sé liberal y partido;
que el sombrero y el dinero
son los que hacen los amigos;
y no vale tanto el oro
que el sol engendra en el indio 715
suelo y que consume el mar,
como ser uno bienquisto.
No hables mal de las mujeres;
la más humilde, te digo
que es digna de estimación, 720
porque, al fin, dellas nacimos.
No riñas por cualquier cosa;
que cuando en los pueblos miro
muchos que a reñir se enseñan,
mil veces entre mí digo: 725
«Aquesta escuela no es
la que ha de ser», pues colijo
que no ha de enseñarse a un hombre
con destreza, gala y brío
a reñir, sino a por qué                     730
ha de reñir, que yo afirmo
que si hubiera un maestro solo
que enseñara prevenido,
no el cómo, el por qué se riña,
todos le dieran sus hijos. 735
Con esto, y con el dinero
que llevas para el camino,
y para hacer, en llegando,
de asiento, un par de vestidos,
al amparo de don Lope 740
y mi bendición, yo fío
en Dios que tengo de verte
en otro puesto. Adiós, hijo:
que me enternezco en hablarte.
JUAN
Hoy tus razones imprimo 745
en el corazón, adonde
vivirán, mientras yo vivo.
Dame tu mano, y tú, hermana,
los brazos; que ya ha partido
don Lope, mi señor, y es 750
fuerza alcanzarlo.
ISABEL
Los míos
bien quisieran detenerte.
JUAN
Prima, adiós.
INÉS
Nada te digo
con la voz, porque los ojos
hurtan a la voz su oficio. 755
Adiós.
CRESPO
Ea, vete presto;
que cada vez que te miro,
siento más el que te vayas;
y ha de ser, porque lo he dicho.
JUAN
El cielo con todos quede. 760
CRESPO
El cielo vaya contigo.
 
(Vase JUAN.)
 
ISABEL
¡Notable crueldad has hecho!
CRESPO
 (Aparte.) 
(Agora que no le miro,
hablaré más consolado.)
¿Qué había de hacer conmigo 765
sino ser toda su vida
un holgazán, un perdido?
Váyase a servir al Rey.
ISABEL
Que de noche haya salido,
me pesa a mí.
CRESPO
Caminar                                               770
de noche por el estío
antes es comodidad
que fatiga, y es preciso
que a don Lope alcance luego
al instante.
 (Aparte.) 
(Enternecido                                         775
me deja, cierto, el muchacho,
aunque en público me animo.)
ISABEL
Éntrate, señor, en casa.
INÉS
Pues sin soldados vivimos,
estémonos otro poco                780
gozando a la puerta el frío
viento que corre; que luego
saldrán por ahí los vecinos.
CRESPO
 (Aparte.) 
(A la verdad no entro dentro,
porque desde aquí imagino,   785
como el camino blanquea,
que veo a Juan en el camino.)
Inés, sácame a esta puerta
asiento.
INÉS
Aquí está un banquillo.
ISABEL
Esta tarde diz que ha hecho          790
la villa elección de oficios.
CRESPO
Siempre aquí por el agosto
se hace.
 (Siéntanse.)  
 
(Salen el CAPITÁN, REBOLLEDO, la CHISPA y SOLDADOS.)
 
CAPITÁN
 (Aparte a los suyos.) 
Pisad sin rüido.
Llega, Rebolledo, tú,
y da a la crïada aviso           795
de que ya estoy en la calle.
REBOLLEDO
Yo voy. Mas ¡qué es lo que miro!
A su puerta hay gente.
SARGENTO
Y yo
en los reflejos y visos
que la luna hace en el rostro, 800
que es Isabel, imagino,
ésta.
CAPITÁN
Ella es; más que la luna,
el corazón me lo ha dicho.
A buena ocasión llegamos.
Si, ya que una vez venimos, 805
nos atrevemos a todo,
buena venida habrá sido.
SARGENTO
¿Estás para oír un consejo?
CAPITÁN
No.
SARGENTO
Pues ya no te le digo.
Intenta lo que quisieres. 810
CAPITÁN
Yo he de llegar, y atrevido
quitar a Isabel de allí.
Vosotros a un tiempo mismo
impedid a cuchilladas
el que me sigan.
SARGENTO
Contigo                                815
venimos y a tu orden hemos
de estar.
CAPITÁN
Advertid que el sitio
en que habemos de juntarnos
es ese monte vecino,
que está a la mano derecha, 820
como salen del camino.
REBOLLEDO
Chispa.
CHISPA
¿Qué?
REBOLLEDO
Ten esas capas.
Que es del reñir, imagino,
la gala el guardar la ropa,
aunque del nadar se dijo. 825
CAPITÁN
Yo he de llegar el primero.
CRESPO
Harto hemos gozado el sitio.
Entrémonos allá dentro.
CAPITÁN
 (Aparte a los suyos.) 
Ya es tiempo; llegad, amigos.
 
(Lléganse a los tres; detienen a CRESPO y a INÉS y se apoderan de ISABEL.)
 
ISABEL
¡Ah, traidor! -Señor, ¿qué es esto? 830
CAPITÁN
Es una furia, un delirio
de amor.
 (Llévala.) 
ISABEL
 (Dentro.) 
¡Ah, traidor! ¡Señor!
CRESPO
¡Ah, cobardes!
ISABEL
 (Dentro.) 
¡Padre mío!
INÉS
 (Aparte.) 
Yo quiero aquí retirarme.
 (Vase.) 
CRESPO
¡Cómo echáis de ver, ah, impíos, 835
que estoy sin espada, aleves,
falsos y traidores!
REBOLLEDO
Idos,
si no queréis que la muerte
sea el último castigo.
CRESPO
¡Qué importará, si está muerto 840
mi honor, el quedar yo vivo!
¡Ah, quién tuviera una espada!
Cuando sin armas te sigo,
es imposible; y si, airado,
a ir por ella me animo, 845
los he de perder de vista.
¿Qué he de hacer, hados esquivos?
Que de cualquiera manera
es uno solo el peligro.
 
(Sale INÉS con una espada.)
 
INÉS
Ésta, señor, es tu espada. 850
CRESPO
A buen tiempo la has traído.
Ya tengo honra, pues ya tengo
espada con que seguirlos.
Soltad la presa, traidores,
cobardes, que habéis cogido; 855
que he de cobrarla, o la vida
he de perder.
 (Riñen.) 
SARGENTO
Vano ha sido
tu intento, que somos muchos.
CRESPO
Mis males son infinitos,
y riñen todos por mí. 860
 (Cae.) 
Pero la tierra que piso
me ha faltado.
REBOLLEDO
Dale muerte.
SARGENTO
Mirad que es rigor impío
quitar vida y honor.
Mejor es en lo escondido 865
del monte dejarle atado,
porque no lleve el aviso.
ISABEL
 (Dentro.) 
¡Padre y señor!
CRESPO
¡Hija mía!
REBOLLEDO
Retírale como has dicho.
CRESPO
Hija, solamente puedo 870
seguirte con mis suspiros.
 (Llévanle.)  
ISABEL
 (Dentro.) 
¡Ay de mí!
 
(Sale JUAN.)
 
JUAN
¡Qué triste voz!
CRESPO
 (Dentro.) 
¡Ay de mí!
JUAN
¡Mortal gemido!
A la entrada de ese monte
cayó mi rocín conmigo, 875
veloz corriendo, y yo ciego
por la maleza le sigo.
Tristes voces a una parte,
y a otra míseros gemidos
escucho que no conozco, 880
porque llegan mal distintos.
Dos necesidades son
las que apellidan a gritos
mi valor; y pues iguales
a mi parecer han sido, 885
y uno es hombre, otro mujer,
a seguir ésta me animo;
que así obedezco a mi padre
en dos cosas que me dijo:
«Reñir con buena ocasión, 890
y honrar la mujer», pues miro
que así honro a la mujer
y con buena ocasión riño.
 (Vase.) 

Jornada III
Cuadro I
 
Sale ISABEL, como llorando.
 
ISABEL
Nunca amanezca a mis ojos
la luz hermosa del día,
porque a su sombra no tenga
vergüenza yo de mí misma.
¡Oh, tú, de tantas estrellas 5
primavera fugitiva,
no des lugar a la aurora,
que tu azul campaña pisa,
para que con risa y llanto
borre tu apacible vista, 10
o ya que ha de ser, que sea
con llanto, mas no con risa!
¡Deténte, oh mayor planeta,
más tiempo en la espuma fría
del mar! Deja que una vez 15
dilate la noche fría
su trémulo imperio; deja
que de tu deidad se diga,
atenta a mis ruegos, que es
voluntaria y no precisa. 20
¿Para qué quieres salir
a ver en la historia mía
la más enorme maldad,
la más fiera tiranía,
que en vergüenza de los hombres 25
quiere el cielo que se escriba?
Mas, ¡ay de mí!, que parece
que es fiera tu tiranía;
pues desde que te rogué
que te detuvieses, miran 30
mis ojos tu faz hermosa
descollarse por encima
de los montes. ¡Ay de mí,
que acosada y perseguida
de tantas penas, de tantas 35
ansias, de tantas impías
fortunas, contra mi honor
se han conjurado tus iras!
¿Qué he de hacer? ¿Dónde he de ir?
Si a mi casa determinan 40
volver mis erradas plantas,
será dar nueva mancilla
a un anciano padre mío,
que otro bien, otra alegría
no tuvo, sino mirarse 45
en la clara luna limpia
de mi honor, que hoy, ¡desdichado!,
tan torpe mancha le eclipsa.
Si dejo, por su respeto
y mi temor afligida, 50
de volver a casa, dejo
abierto el paso a que digan
que fui cómplice en mi infamia;
y ciega e inadvertida
vengo a hacer de la inocencia. 55
acreedora a la malicia.
¡Qué mal hice, qué mal hice
de escaparme fugitiva
de mi hermano! ¿No valiera
más que su cólera altiva 60
me diera la muerte, cuando
llegó a ver la suerte mía?
Llamarle quiero, que vuelva
con saña más vengativa
y me dé muerte; confusas 65
voces el eco repita,
diciendo...
CRESPO
 (Dentro.) 
Vuelve a matarme;
serás piadoso homicida,
que no es piedad el dejar
a un desdichado con vida. 70
ISABEL
¿Qué voz es ésta, que mal
pronunciada y poco oída,
no se deja conocer?
CRESPO
 (Dentro.) 
Dadme muerte, si os obliga
ser piadosos.
ISABEL
¡Cielos, cielos!         75
Otro la muerte apellida,
otro desdichado hay,
que hoy a pesar suyo viva.
Mas, ¿qué es lo que ven mis ojos?
 
(Descúbrese CRESPO atado.)
 
CRESPO
Si piedades solicita 80
cualquiera que aqueste monte
temerosamente pisa,
llegue a dar muerte... Mas, ¡cielos!,
¿qué es lo que mis ojos miran?
ISABEL
Atadas atrás las manos 85
a una rigurosa encina...
CRESPO
Enterneciendo los cielos
con las voces que apellida...
ISABEL
...mi padre está.
CRESPO
...mi hija viene.
ISABEL
¡Padre y señor!
CRESPO
Hija mía,                                          90
llégate y quita estos lazos.
ISABEL
No me atrevo; que si quitan
los lazos que te aprisionan,
una vez las manos mías,
no me atreveré, señor, 95
a contarte mis desdichas,
a referirte mis penas;
porque si una vez te miras
con manos y sin honor,
me darán muerte tus iras; 100
y quiero, antes que las veas,
referirte mis fatigas.
CRESPO
Deténte, Isabel, deténte,
no prosigas; que desdichas,
Isabel, para contarlas, 105
no es menester referirlas.
ISABEL
Hay muchas cosas que sepas,
y es forzoso que al decirlas,
tu valor se irrite y quieras
vengarlas antes de oírlas. 110
Estaba anoche gozando
la seguridad tranquila,
que al abrigo de tus canas
mis años me prometían,
cuando aquellos embozados 115
traidores (que determinan
que lo que el honor defiende,
el atrevimiento rinda)
me robaron; bien así
como de los pechos quita 120
carnicero hambriento lobo
a la simple corderilla.
Aquel Capitán, aquel
huésped ingrato, que el día
primero introdujo en casa 125
tan nunca esperada cisma
de traiciones y cautelas,
de pendencias y rencillas,
fue el primero que en sus brazos
me cogió, mientras le hacían 130
espaldas otros traidores
que en su bandera militan.
Aqueste, intrincado, oculto
monte, que está a la salida
del lugar, fue su sagrado; 135
¿cuándo de la tiranía
no son sagrados los montes?
Aquí ajena de mí misma
dos veces me miré, cuando
aún tu voz, que me seguía, 140
me dejó, porque ya el viento,
a quien tus acentos fías,
con la distancia, por puntos
adelgazándose iba;
de suerte, que las que eran 145
antes razones distintas,
no eran voces, sino ruido;
luego, en el viento esparcidas,
no eran ruido, sino ecos
de unas confusas noticias; 150
como aquel que oye un clarín,
que, cuando dél se retira,
le queda por mucho rato,
si no el ruido, la noticia.
El traidor, pues, en mirando 155
que ya nadie hay quien le siga,
que ya nadie hay que me ampare,
porque hasta la luna misma
ocultó entre pardas sombras,
o crüel o vengativa, 160
aquella, ¡ay de mí!, prestada
luz que del sol participa,
pretendió, ¡ay de mí otra vez
y otras mil!, con fementidas
palabras, buscar disculpa 165
a su amor. ¿A quién no admira
querer de un instante a otro
hacer la ofensa caricia?
¡Mal haya el hombre, mal haya
el hombre que solicita 170
por fuerza ganar un alma,
pues no advierte, pues no mira
que las victorias de amor,
no hay trofeo en que consistan,
sino en granjear el cariño 175
de la hermosura que estiman!
Porque querer sin el alma
una hermosura ofendida,
es querer una belleza
hermosa, pero no viva. 180
¡Qué ruegos, qué sentimientos
ya de humilde, ya de altiva,
no le dije! Pero en vano,
pues (calle aquí la voz mía)
soberbio (enmudezca el llanto), 185
atrevido (el pecho gima),
descortés (lloren los ojos),
fiero (ensordezca la envidia),
tirano (falte el aliento),
osado (luto me vista), 190
y si lo que la voz yerra,
tal vez el acción explica,
de vergüenza cubro el rostro,
de empacho lloro ofendida,
de rabia tuerzo las manos, 195
el pecho rompo de ira.
Entiende tú las acciones,
pues no hay voces que lo digan;
baste decir que a las quejas
de los vientos repetidas, 200
en que ya no pedía al cielo,
socorro, sino justicia,
salió el alba, y con el alba,
trayendo la luz por guía,
sentí ruido entre unas ramas. 205
Vuelvo a mirar quién sería,
y veo a mi hermano. ¡Ay, cielos!
¿Cuándo, cuándo, ¡ah suerte impía!,
llegaron a un desdichado
los favores con más prisa? 210
Él, a la dudosa luz,
que, si no alumbra, ilumina,
reconoce el daño, antes
que ninguno se le diga;
que son linces los pesares 215
que penetran con la vista.
Sin hablar palabra, saca
el acero que aquel día
le ceñiste; el Capitán
que el tardo socorro mira 220
en mi favor, contra el suyo
saca la blanca cuchilla.
Cierra el uno con el otro;
éste repara, aquél tira;
y yo, en tanto que los dos 225
generosamente lidian,
viendo temerosa y triste
que mi hermano no sabía
si tenía culpa o no,
por no aventurar mi vida 230
en la disculpa, la espalda
vuelvo, y por la entretejida
maleza del monte huyo;
pero no con tanta prisa
que no hiciese de unas ramas 235
intrincadas celosías,
porque deseaba, señor,
saber lo mismo que huía.
A poco rato, mi hermano
dio al Capitán una herida; 240
cayó, quiso asegundarle,
cuando los que ya venían
buscando a su Capitán
en su venganza se incitan.
Quiere defenderse; pero 245
viendo que era una cuadrilla,
corre veloz; no le siguen,
porque todos determinan
más acudir al remedio
que a la venganza que incitan. 250
En brazos al Capitán
volvieron hacia la villa,
sin mirar en su delito;
que en las penas sucedidas,
acudir determinaron 255
primero a la más precisa.
Yo, pues, que atenta miraba
eslabonadas y asidas
unas ansias de otras ansias,
ciega, confusa y corrida, 260
discurrí, bajé, corrí,
sin luz, sin norte, sin guía,
monte, llano y espesura,
hasta que a tus pies rendida,
antes que me des la muerte 265
te he contado mis desdichas.
Agora que ya las sabes,
generosamente anima
contra mi vida el acero,
el valor contra mi vida; 270
que ya para que me mates,
aquestos lazos te quitan
 (Desátale.) 
mis manos; alguno dellos
mi cuello infeliz oprima.
Tu hija soy, sin honra estoy, 275
y tú libre; solicita
con mi muerte tu alabanza,
para que de ti se diga
que por dar vida a tu honor,
diste la muerte a tu hija. 280
CRESPO
Álzate, Isabel, del suelo;
no, no estés más de rodillas;
que a no haber estos sucesos
que atormenten y que persigan,
ociosas fueran las penas, 285
sin estimación las dichas.
Para los hombres se hicieron,
y es menester que se impriman
con valor dentro del pecho.
Isabel, vamos aprisa; 290
demos la vuelta a mi casa;
que este muchacho peligra,
y hemos menester hacer
diligencias exquisitas
por saber dél y ponerle 295
en salvo.
ISABEL
 (Aparte.) 
Fortuna mía,
o mucha cordura, o mucha
cautela es ésta.
CRESPO
Camina.
¡Vive Dios, que si la fuerza
y necesidad precisa 300
de curarse, hizo volver
al Capitán a la villa,
que pienso que le está bien
morirse de aquella herida,
por excusarse de otra 305
y otras mil!; que el ansia mía
no ha de parar hasta darle
la muerte. Ea, vamos, hija,
a nuestra casa.
 
(Sale el ESCRIBANO.)
 
ESCRIBANO
¡Oh, señor
Pedro Crespo! Dadme albricias. 310
CRESPO
¿Albricias? ¿De qué, Escribano?
ESCRIBANO
El Concejo aqueste día
os ha hecho alcalde, y tenéis
para estrena de justicia
dos grandes acciones hoy: 315
la primera, es la venida
del Rey, que estará hoy aquí,
o mañana en todo el día,
según dicen; es la otra,
que agora han traído a la villa 320
de secreto unos soldados
a curarse con gran prisa,
aquel Capitán que ayer
tuvo aquí su compañía.
Él no dice quién le hirió; 325
pero si esto se averigua,
será una gran causa.
CRESPO
 (Aparte.) 
(¡Cielos!
¡Cuando vengarme imagina,
me hace dueño de mi honor
la vara de la justicia! 330
¿Cómo podré delinquir
yo, si en esta hora misma
me ponen a mí por juez
para que otros no delincan?
Pero cosas como aquéstas 335
no se ven con tanta prisa.)
En extremo agradecido
estoy a quien solicita
honrarme.
ESCRIBANO
Vení a la casa
del Concejo, y recibida 340
la posesión de la vara,
haréis en la causa misma
averiguaciones.
 (Vase.) 
CRESPO
Vamos.
A tu casa te retira.
ISABEL
¡Duélase el cielo de mí! 345
Yo he de acompañarte.
CRESPO
Hija,
ya tenéis el padre alcalde;
él os guardará justicia.
 (Vanse.) 



Cuadro II
 
Salen el CAPITÁN, con banda, como herido, y el SARGENTO.
 
CAPITÁN
Pues la herida no era nada,
¿por qué me hicisteis volver 350
aquí?
SARGENTO
¿Quién pudo saber
lo que era antes de curada?
CAPITÁN
Ya la cura prevenida,
hemos de considerar
que no es bien aventurar 355
hoy la vida por la herida.
SARGENTO
¿No fuera mucho peor
que te hubieras desangrado?
CAPITÁN
Puesto que ya estoy curado,
detenernos será error. 360
Vámonos antes que corra
voz de que estamos aquí.
¿Están ahí los otros?
SARGENTO
Sí.
CAPITÁN
Pues la fuga nos socorra
del riesgo destos villanos; 365
que si se llega a saber
que estoy aquí, habrá de ser
fuerza apelar a las manos.
 
(Sale REBOLLEDO.)
 
REBOLLEDO
La justicia aquí se ha entrado.
CAPITÁN
¿Qué tiene que ver conmigo 370
justicia ordinaria?
REBOLLEDO
Digo
que agora hasta aquí ha llegado.
CAPITÁN
Nada me puede a mí estar
mejor, llegando a saber
que estoy aquí, ¡y no temer 375
a la gente del lugar!
Que la justicia es forzoso
remitirme en esta tierra
a mi consejo de guerra;
con que, aunque el lance es penoso, 380
tengo mi seguridad.
ESCRIBANO
Sin duda se ha querellado
el villano.
CAPITÁN
Eso he pensado.
CRESPO
 (Dentro.) 
Todas las puertas tomad,
y no me salga de aquí 385
soldado que aquí estuviere;
y al que salirse quisiere,
matadle.
CAPITÁN
Pues ¿cómo así
entráis?
 (Aparte.) 
(Mas, ¿qué es lo que veo?)
 
(Sale PEDRO CRESPO, con vara, y los que puedan.)
 
CRESPO
¿Cómo no? A mi parecer, 390
la justicia, ¿ha menester
más licencia?
CAPITÁN
A lo que creo,
la justicia (cuando vos
de ayer acá lo seáis)
no tiene, si lo miráis, 395
que ver conmigo.
CRESPO
Por Dios,
señor, que no os alteréis;
que sólo a una diligencia
vengo, con vuestra licencia,
aquí, y que solo os quedéis 400
importa.
CAPITÁN
 (Al SARGENTO y a REBOLLEDO.)  
Salíos de aquí.
CRESPO
 (A los labradores.) 
Salíos vosotros también.
  (Aparte al ESCRIBANO.) 
Con esos soldados ten
gran cuidado.
ESCRIBANO
Harélo así.
 
(Vanse los labradores, el SARGENTO, REBOLLEDO y el ESCRIBANO.)
 
CRESPO
Ya que yo, como justicia, 405
me valí de su respeto
para obligaros a oírme,
la vara a esta parte dejo,
y como un hombre no más
deciros mis penas quiero. 410
 (Arrima la vara.)  
Y puesto que estamos solos,
señor don Álvaro, hablemos
más claramente los dos,
sin que tantos sentimientos
como vienen encerrados 415
en las cárceles del pecho
acierten a quebrantar
las prisiones del silencio.
Yo soy un hombre de bien,
que a escoger mi nacimiento 420
no dejara (es Dios testigo)
un escrúpulo, un defeto
en mí, que suplir pudiera
la ambición de mi deseo.
Siempre acá entre mis iguales 425
me he tratado con respeto;
de mí hacen estimación
el Cabildo y el Concejo.
Tengo muy bastante hacienda,
porque no hay, gracias al cielo, 430
otro labrador más rico
en todos aquestos pueblos
de la comarca; mi hija
se ha crïado, a lo que pienso,
con la mejor opinión, 435
virtud y recogimiento
del mundo; tal madre tuvo,
téngala Dios en el cielo.
Bien pienso que bastará,
señor, para abono desto, 440
el ser rico, y no haber quien
me murmure; ser modesto,
y no haber quien me baldone;
y mayormente viviendo
en un lugar corto, donde 445
otra falta no tenemos
más que decir unos de otros
las faltas y los defetos,
y ¡pluguiera a Dios, señor,
que se quedara en saberlos! 450
Si es muy hermosa mi hija,
díganlo vuestros extremos...
Aunque pudiera, al decirlos,
con mayores sentimientos
llorar. Señor, ya esto fue 455
mi desdicha. No apuremos
toda la ponzoña al vaso;
quédese algo al sufrimiento.
No hemos de dejar, señor,
salirse con todo al tiempo; 460
algo hemos de hacer nosotros
para encubrir sus defetos.
Éste, ya veis si es bien grande;
pues aunque encubrirle quiero,
no puedo; que sabe Dios 465
que a poder estar secreto
y sepultado en mí mismo,
no viniera a lo que vengo;
que todo esto remitiera
por no hablar, al sufrimiento. 470
Deseando, pues, remediar
agravio tan manifiesto,
buscar remedio a mi afrenta,
es venganza, no es remedio;
y vagando de uno en otro, 475
uno solamente advierto,
que a mí me está bien, y a vos
no mal; y es, que desde luego
os toméis toda mi hacienda,
sin que para mi sustento 480
ni el de mi hijo (a quien yo
traeré a echar a los pies vuestros)
reserve un maravedí,
sino quedarnos pidiendo
limosna, cuando no haya 485
otro camino, otro medio,
con que poder sustentarnos.
Y si queréis desde luego
poner una ese y un clavo
hoy a los dos y vendernos, 490
será aquesta cantidad
más del dote que os ofrezco.
Restaurad una opinión
que habéis quitado. No creo
que desluzcáis vuestro honor, 495
porque los merecimientos
que vuestros hijos, señor,
perdieren por ser mis nietos,
ganarán con más ventaja,
señor, con ser hijos vuestros. 500
En Castilla, el refrán dice
que el caballo (y es lo cierto)
lleva la silla. Mirad
 (De rodillas.) 
que a vuestros pies os lo ruego
de rodillas y llorando 505
sobre estas canas, que el pecho,
viendo nieve y agua, piensa
que se me están derritiendo.
¿Qué os pido? Un honor os pido,
que me quitasteis vos mesmo; 510
y con ser mío, parece,
según os lo estoy pidiendo
con humildad, que no os pido
lo que es mío, sino vuestro.
Mirad que puedo tomarle 515
por mis manos, y no quiero,
sino que vos me le deis.
CAPITÁN
Ya me falta el sufrimiento.
Viejo cansado y prolijo,
agradeced que no os doy 520
la muerte a mis manos hoy,
por vos y por vuestro hijo;
porque quiero que debáis
no andar con vos más crüel
a la beldad de Isabel. 525
Si vengar solicitáis
por armas vuestra opinión,
poco tengo que temer;
si por justicia ha de ser,
no tenéis jurisdicción. 530
CRESPO
¿Que, en fin, no os mueve mi llanto?
CAPITÁN
Llantos no se han de creer
de viejo, niño y mujer.
CRESPO
¿Que no pueda dolor tanto
mereceros un consuelo? 535
CAPITÁN
¿Qué más consuelo queréis,
pues con la vida volvéis?
CRESPO
Mirad que echado en el suelo
mi honor a voces os pido.
CAPITÁN
¡Qué enfado!
CRESPO
Mirad que soy         540
alcalde de Zalamea hoy.
CAPITÁN
Sobre mí no habéis tenido
jurisdicción; el consejo
de guerra enviará por mí.
CRESPO
¿En eso os resolvéis?
CAPITÁN
Sí,                                  545
caduco y cansado viejo.
CRESPO
¿No hay remedio?
CAPITÁN
El de callar
es el mejor para vos.
CRESPO
¿No otro?
CAPITÁN
No.
CRESPO
Juro a Dios
que me lo habéis de pagar. 550
¡Hola!
 (Toma la vara.)  
 
(Salen los villanos.)
 
ESCRIBANO
¿Señor?
CAPITÁN
 (Aparte.) 
¿Qué querrán
estos villanos hacer?
ESCRIBANO
¿Qué es lo que manda?
CRESPO
Prender
mando al señor Capitán.
CAPITÁN
¡Buenos son vuestros extremos! 555
Con un hombre como yo,
y en servicio del Rey, no
se puede hacer.
CRESPO
Probaremos.
De aquí, si no es preso o muerto,
no saldréis.
CAPITÁN
Yo os apercibo             560
que soy un Capitán vivo.
CRESPO
¿Soy yo acaso alcalde muerto?
Daos al instante a prisión.
CAPITÁN
No me puedo defender;
fuerza es dejarme prender. 565
Al Rey desta sinrazón
me quejaré.
CRESPO
Yo también
de esotra; y aun bien que está
cerca de aquí, y nos oirá
a los dos. Dejar es bien 570
esa espada.
CAPITÁN
No es razón
que...
CRESPO
¿Cómo no, si vais preso?
CAPITÁN
Tratad con respeto...
CRESPO
Eso
está muy puesto en razón.
Con respeto le llevad 575
a las casas, en efeto,
del Concejo; y con respeto
un par de grillos le echad
y una cadena; y tened
con respeto, gran cuidado 580
que no hable a ningún soldado;
y a esos dos también poned
en la cárcel; que es razón,
y aparte, porque después,
con respeto, a todos tres 585
les tomen la confesión.
Y aquí, para entre los dos,
si hallo harto paño en efeto,
con muchísimo respeto
os he de ahorcar, juro a Dios. 590
 (Llévanle preso.)  
CAPITÁN
¡Ah, villanos con poder!
 (Vanse.) 
 
(Salen REBOLLEDO, la CHISPA y el ESCRIBANO.)
 
ESCRIBANO
Este paje, este soldado
son a los que mi cüidado
sólo ha podido prender,
que otro se puso en hüida. 595
CRESPO
Este el pícaro es que canta;
con un paso de garganta
no ha de hacer otro en su vida.
REBOLLEDO
¿Pues qué delito es, señor,
el cantar?
CRESPO
Que es virtud siento,         600
y tanto, que un instrumento
tengo en que cantéis mejor.
Resolveos a decir...
REBOLLEDO
¿Qué?
CRESPO
...cuanto anoche pasó...
REBOLLEDO
Tu hija mejor que yo                        605
lo sabe.
CRESPO
...o has de morir.
CHISPA
Rebolledo, determina
negarlo punto por punto;
serás, si niegas, asunto
para una jacarandina 610
que cantaré.
CRESPO
A vos después,
¿quién otra os ha de cantar?
CHISPA
A mí no me pueden dar
tormento.
CRESPO
Sepamos, pues,
¿por qué?
CHISPA
Esto es cosa asentada,             615
y que no hay ley que tal mande.
CRESPO
¿Qué causa tenéis?
CHISPA
Bien grande.
CRESPO
Decid, ¿cuál?
CHISPA
Estoy preñada.
CRESPO
¿Hay cosa más atrevida?
Mas la cólera me inquieta. 620
¿No sois paje de jineta?
CHISPA
No, señor, sino de brida.
CRESPO
Resolveos a decir
vuestros dichos.
CHISPA
Sí, diremos
aun más de lo que sabemos; 625
que peor será morir.
CRESPO
Eso excusará a los dos
del tormento.
CHISPA
Si es así,
pues para cantar nací
he de cantar, vive Dios. 630
 (Canta.) 
Tormento me quieren dar.
REBOLLEDO
 (Canta.) 
¿Y qué quieren darme a mí?
CRESPO
¿Qué hacéis?
CHISPA
Templar desde aquí,
pues que vamos a cantar.
 (Vanse.) 


Cuadro III
 
Sale JUAN.
 
JUAN
Desde que al traidor herí 635
en el monte, desde que
riñendo con él (porque
llegaron tantos) volví
la espalda, el monte he corrido,
la espesura he penetrado, 640
y a mi hermana no he encontrado.
En efeto, me he atrevido
a venirme hasta el lugar
y entrar dentro de mi casa,
donde todo lo que pasa 645
a mi padre he de contar.
Veré lo que me aconseja
que haga, ¡cielos!, en favor
de mi vida y de mi honor.
 
(Salen INÉS e ISABEL.)
 
INÉS
Tanto sentimiento deja; 650
que vivir tan afligida
no es vivir, matarte es.
ISABEL
¿Pues quién te ha dicho, ¡ay Inés!,
que no aborrezco la vida?
JUAN
Diré a mi padre...
 (Aparte.) 
(¡Ay de mí!                655
¿No es ésta Isabel? Es llano.
Pues ¿qué espero?)
 (Saca la daga.) 
INÉS
¡Primo!
ISABEL
¡Hermano!
¿Qué intentas?
JUAN
Vengar así
la ocasión en que hoy has puesto
mi vida y mi honor.
ISABEL
Advierte...            660
JUAN
¡Tengo que darte la muerte,
viven los cielos!
 
(Sale CRESPO con algunos villanos.)
 
CRESPO
¿Qué es esto?
JUAN
Es satisfacer, señor,
una injuria, y es vengar
una ofensa y castigar... 665
CRESPO
Basta, basta; que es error
que os atreváis a venir...
JUAN
¿Qué es lo que mirando estoy?
CRESPO
...delante así de mí hoy,
acabando ahora de herir 670
en el monte a un capitán.
JUAN
Señor, si le hice esa ofensa,
que fue en honrada defensa
de tu honor...
CRESPO
Ea, basta, Juan.
-Hola, llevadle también 675
preso.
JUAN
¿A tu hijo, señor,
tratas con tanto rigor?
CRESPO
Y aun a mi padre también
con tal rigor le tratara.
  (Aparte.) 
(Aquesto es asegurar 680
su vida, y han de pensar
que es la justicia más rara
del mundo.)
JUAN
Escucha por qué,
habiendo un traidor herido,
a mi hermana he pretendido 685
matar también.
CRESPO
Ya lo sé;
pero no basta sabello
yo como yo; que ha de ser
como alcalde, y he de hacer
información sobre ello. 690
Y hasta que conste qué culpa
te resulta del proceso,
tengo de tenerte preso.
 (Aparte.) 
(Yo le hallaré la disculpa.)
JUAN
Nadie entender solicita 695
tu fin, pues, sin honra ya,
prendes a quien te la da,
guardando a quien te la quita.
 (Llévanle preso.) 
CRESPO
Isabel, entra a firmar
esta querella que has dado 700
contra aquél que te ha injuriado.
ISABEL
¿Tú, que quisiste ocultar
nuestra ofensa, eres agora
quien más trata publicarla?
Pues no consigues vengarla, 705
consigue el callarla ahora.
CRESPO
No; ya que, como quisiera,
me quita esta obligación,
satisfacer mi opinión
ha de ser desta manera. 710
 
(Vase ISABEL.)
 
Inés, pon ahí esa vara;
que pues por bien no ha querido
ver el caso concluido,
querrá por mal.
DON LOPE
 (Dentro.) 
Para, para.
CRESPO
¿Qué es aquesto? ¿Quién, quién hoy 715
se apea en mi casa así?
Pero, ¿quién se ha entrado aquí?
 
(Salen DON LOPE y soldados.)
 
DON LOPE
¡Oh, Pedro Crespo! Yo soy;
que volviendo a este lugar
de la mitad del camino 720
(donde me trae, imagino,
un grandísimo pesar),
no era bien ir a apearme
a otra parte, siendo vos
tan mi amigo.
CRESPO
Guárdeos Dios;                           725
que siempre tratáis de honrarme.
DON LOPE
Vuestro hijo no ha parecido
por allá.
CRESPO
Presto sabréis
la ocasión; la que tenéis,
señor, de haberos venido, 730
me haced merced de contar;
que venís mortal, señor.
DON LOPE
La desvergüenza es mayor
que se puede imaginar.
Es el mayor desatino 735
que ningún hombre intentó.
Un soldado me alcanzó
y me dijo en el camino...
Que estoy perdido, os confieso,
de cólera.
CRESPO
Proseguí.           740
DON LOPE
Que un alcaldillo de aquí
al Capitán tiene preso.
Y, ¡voto a Dios!, no he sentido
en toda aquesta jornada
esta pierna excomulgada, 745
si no es hoy, que me ha impedido
el haber antes llegado
donde el castigo le dé.
¡Voto a Jesucristo, que
al grande desvergonzado 750
a palos le he de matar!
CRESPO
Pues habéis venido en balde,
porque pienso que el alcalde
no se los dejará dar.
DON LOPE
Pues dárselos sin que deje 755
dárselos.
CRESPO
Malo lo veo;
ni que haya en el mundo creo
quien tan mal os aconseje.
¿Sabéis por qué le prendió?
DON LOPE
No; mas sea lo que fuere, 760
justicia la parte espere
de mí; que también sé yo
degollar, si es necesario.
CRESPO
Vos no debéis de alcanzar
señor, lo que en un lugar 765
es un alcalde ordinario.
DON LOPE
¿Será más de un villanote?
CRESPO
Un villanote será,
que si cabezudo da
en que ha de darle garrote, 770
par Dios, se salga con ello.
DON LOPE
No se saldrá tal, par Dios;
y si por ventura vos,
si sale o no, queréis vello,
decid do vive o no. 775
CRESPO
Bien cerca vive de aquí.
DON LOPE
Pues a decirme vení
quién es el alcalde.
CRESPO
Yo.
DON LOPE
¡Voto a Dios, que lo sospecho...!
CRESPO
¡Voto a Dios, como os lo he dicho! 780
DON LOPE
Pues, Crespo, lo dicho, dicho.
CRESPO
Pues, señor, lo hecho, hecho.
DON LOPE
Yo por el preso he venido,
y a castigar este exceso.
CRESPO
Yo acá le tengo preso 785
por lo que acá ha sucedido.
DON LOPE
¿Vos sabéis que a servir pasa
al Rey, y soy su juez yo?
CRESPO
¿Vos sabéis que me robó
a mi hija de mi casa? 790
DON LOPE
¿Vos sabéis que mi valor
dueño desta causa ha sido?
CRESPO
¿Vos sabéis cómo, atrevido,
robó en un monte mi honor?
DON LOPE
¿Vos sabéis cuánto os prefiere 795
el cargo que he gobernado?
CRESPO
¿Vos sabéis que le he rogado
con la paz, y no la quiere?
DON LOPE
Que os entráis, es bien se arguya,
en otra jurisdicción. 800
CRESPO
Él se me entró en mi opinión,
sin ser jurisdicción suya.
DON LOPE
Yo os sabré satisfacer
obligándome a la paga.
CRESPO
Jamás pedí a nadie que haga 805
lo que yo me puedo hacer.
DON LOPE
Yo me he de llevar el preso.
Ya estoy en ello empeñado.
CRESPO
Yo por acá he substanciado
el proceso.
DON LOPE
¿Qué es proceso?         810
CRESPO
Unos pliegos de papel
que voy juntando, en razón
de hacer la averiguación
de la causa.
DON LOPE
Iré por él
a la cárcel.
CRESPO
No embarazo               815
que vais; sólo se repare,
que hay orden que al que llegare
le den un arcabuzazo.
DON LOPE
Como a esas balas estoy
enseñado yo a esperar... 820
Mas no se ha de aventurar
nada en el acción de hoy.
-Hola, soldado, id volando,
y a todas las compañías
que alojadas estos días 825
han estado y van marchando,
decid que bien ordenadas
lleguen aquí en escuadrones,
con balas en los cañones
y con las cuerdas caladas. 830
UN SOLDADO
No fue menester llamar
la gente; que habiendo oído
aquesto que ha sucedido,
se han entrado en el lugar.
DON LOPE
Pues, ¡voto a Dios!, que he de ver 835
si me dan el preso o no.
CRESPO
Pues, ¡voto a Dios!, que antes yo
haré lo que se ha de hacer.
 (Éntranse.)  



Cuadro IV
 
Tocan cajas y dicen dentro:
 
DON LOPE
Ésta es la cárcel, soldados,
adonde está el Capitán; 840
si no os le dan, al momento
poned fuego y la abrasad,
y si se pone en defensa,
el lugar, todo el lugar.
ESCRIBANO
Ya, aunque rompan la cárcel, 845
no le darán libertad.
SOLDADOS
Mueran aquestos villanos.
CRESPO
¿Que mueran? Pues qué, ¿no hay más?
DON LOPE
Socorro les ha venido.
Romped la cárcel; llegad, 850
romped la puerta.
 
(Sale el REY, todos se descubren, y DON LOPE y PEDRO CRESPO.)
 
REY
¿Qué es esto?
Pues, ¿desta manera estáis,
viniendo yo?
DON LOPE
Ésta es, señor,
la mayor temeridad
de un villano, que vio el mundo, 855
y, ¡vive Dios!, que a no entrar
en el lugar tan aprisa,
señor, Vuestra Majestad,
que había de hallar luminarias
puestas por todo el lugar. 860
REY
¿Qué ha sucedido?
DON LOPE
Un alcalde
ha prendido un capitán,
y viniendo yo por él,
no le quieren entregar.
REY
¿Quién es el alcalde?
CRESPO
Yo.                                          865
REY
¿Y qué disculpas me dais?
CRESPO
Este proceso, en que bien
probado el delito está,
digno de muerte, por ser
una doncella robar,                    870
forzarla en un despoblado,
y no quererse casar
con ella, habiendo su padre
rogádole con la paz.
DON LOPE
Éste es el alcalde, y es 875
su padre.
CRESPO
No importa en tal
caso, porque si un extraño
se viniera a querellar,
¿no habría de hacer justicia?
Sí; pues ¿qué más se me da 880
hacer por mi hija lo mismo
que hiciera por los demás?
Fuera de que, como he preso
un hijo mío, es verdad
que no escuchara a mi hija, 885
pues era la sangre igual.
Mírese si está bien hecha
la causa, miren si hay
quien diga que yo haya hecho
en ella alguna maldad, 890
si he inducido algún testigo,
si está escrito algo demás
de lo que he dicho, y entonces
me den muerte.
REY
Bien está
sustanciado; pero vos                   895
no tenéis autoridad
de ejecutar la sentencia
que toca a otro tribunal.
Allá hay justicia, y así
remitid el preso.
CRESPO
Mal                                       900
podré, señor, remitirle;
porque como por acá
no hay más que sola una audiencia,
cualquier sentencia que hay,
la ejecuta ella, y así 905
ésta ejecutada está.
REY
¿Qué decís?
CRESPO
Si no creéis
que es esto, señor, verdad,
volved los ojos, y vedlo.
Aquéste es el Capitán. 910
 
(Aparece dado garrote, en una silla, el CAPITÁN.)
 
REY
Pues ¿cómo así os atrevisteis...?
CRESPO
Vos habéis dicho que está
bien dada aquesta sentencia:
luego esto no está hecho mal.
REY
¿El consejo no supiera                            915
la sentencia ejecutar?
CRESPO
Toda la justicia vuestra
es sólo un cuerpo no más;
si éste tiene muchas manos,
decid, ¿qué más se me da              920
matar con aquésta un hombre
que estotra había de matar?
 Y ¿qué importa errar en lo menos
quien acertó lo de más?
REY
Pues ya que aquesto sea así, 925
¿por qué, como a capitán
y caballero, no hicisteis
degollarle?
CRESPO
¿Eso dudáis?
Señor, como los hidalgos
viven tan bien por acá, 930
el verdugo que tenemos
no ha aprendido a degollar.
Y ésa es querella del muerto,
que toca a su autoridad,
y hasta que él mismo se queje, 935
no les toca a los demás.
REY
Don Lope, aquesto ya es hecho.
Bien dada la muerte está;
que no importa errar lo menos
quien acertó lo de más. 940
Aquí no quede soldado
alguno, y haced marchar
con brevedad, que me importa
llegar presto a Portugal.
Vos, por alcalde perpetuo 945
de aquesta villa os quedad.
CRESPO
Sólo vos a la justicia
tanto supierais honrar.
 
(Vase el REY y el acompañamiento.)
 
DON LOPE
Agradeced al buen tiempo
que llegó Su Majestad. 950
CRESPO
Par Dios, aunque no llegara,
no tenía remedio ya.
DON LOPE
¿No fuera mejor hablarme,
dando el preso, y remediar
el honor de vuestra hija? 955
CRESPO
Un convento tiene ya
elegido y tiene esposo
que no mira calidad.
DON LOPE
Pues, dadme los demás presos.
CRESPO
Al momento los sacad. 960
 
(Vase el ESCRIBANO. Salen REBOLLEDO y la CHISPA.)
 
DON LOPE
Vuestro hijo falta, porque
siendo mi soldado ya,
no ha de quedar preso.
CRESPO
Quiero
también, señor, castigar
el desacato que tuvo 965
de herir a su capitán;
que aunque es verdad que su honor
a esto le pudo obligar,
de otra manera pudiera.
DON LOPE
Pedro Crespo, bien está, 970
Llamadle.
CRESPO
Ya él está aquí.
 
(Sale JUAN.)
 
JUAN
Las plantas, señor, me dad;
que a ser vuestro esclavo iré.
REBOLLEDO
Yo no pienso ya cantar
en mi vida.
CHISPA
Pues yo sí,          975
cuantas veces a mirar
llegue el pesado instrumento.
CRESPO
Con que fin el autor da
a esta historia verdadera;
los defetos perdonad. 980